गोंडवानाची राजधानी रामनगर: नर्मदा तीरावरील इतिहासाचा आणि सौंदर्याचा अज्ञात ठेवा

 

१. विस्मृतीत गेलेल्या गोंडवाना साम्राज्याच्या राजधानीचा शोध

मध्यप्रदेशातील मंडला जिल्ह्यापासून सुमारे १८ किलोमीटर अंतरावर, पवित्र नर्मदा नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले रामनगर हे गाव केवळ एक पर्यटन स्थळ नाही, तर तो गोंडवाना साम्राज्याच्या एका महत्त्वपूर्ण कालखंडाचा जिवंत इतिहास आहे. गोंड राजांचे या प्रदेशावर जवळपास चार शतके अबाधित राज्य होते. त्यांची मूळ राजधानी नरसिंगपूर जिल्ह्यातील चौरागड येथे होती. मात्र, १६ व्या शतकात बुंदेल्यांकडून होणाऱ्या सततच्या हल्ल्यांमुळे आणि सुरक्षिततेच्या कारणास्तव, गोंड राजा हृदय शाह यांनी आपली राजधानी १६५१ मध्ये चौरागडहून अधिक दुर्गम आणि नैसर्गिक संरक्षणाने युक्त असलेल्या रामनगर येथे हलवली.

रामनगर हे जवळजवळ ८५ वर्षे (इ.स. १६५१ ते इ.स. १७३२) गोंडवानाच्या राजांचे सत्ताकेंद्र राहिले. या काळात राजा हृदय शाह यांच्यासारख्या दूरदृष्टीच्या शासकांनी अनेक भव्य इमारती, मंदिरे आणि जलव्यवस्थापन प्रणालींची निर्मिती केली. याचमुळे रामनगरला 'राजा आणि प्रजा यांच्या महलांचे शहर' म्हणूनही ओळखले जाते. आज हे ठिकाण गोंड राजांच्या वैभवशाली परंपरेची आणि तत्कालीन स्थापत्यकलेच्या बुद्धिमत्तेची अनमोल ओळख करून देते.

२. ऐतिहासिक वारसा: राजा हृदय शाह आणि रामनगरचा उदय

रामनगरचा इतिहास हा मुख्यत्वेकरून गोंड राजा हृदय शाह यांच्याशी जोडलेला आहे. हृदय शाह हे केवळ कुशल शासक नव्हते, तर ते कलेचे, संगीताचे आणि तंत्र-मंत्र विद्येचेही मोठे जाणकार होते. इतिहासकार त्यांना मुघल सम्राट शाहजहान यांच्यासारखेच एक महान निर्माता मानतात.

राजधानी स्थलांतर आणि कारणे:

राजा हृदय शाह यांच्या कारकिर्दीत, बुंदेला राजा पहाड सिंह बुंदेला यांनी वारंवार चौरागडवर हल्ले केले. या राजकीय दबावामुळे, राजधानीचे स्थलांतर करणे अनिवार्य झाले. रामनगरची निवड अतिशय धोरणात्मक होती. हे ठिकाण घनदाट जंगलात, नर्मदा नदीच्या दक्षिण किनारी असल्याने, भौगोलिकदृष्ट्या सुरक्षित आणि शत्रूंना सहज प्रवेशासाठी अवघड होते. बुंदेला आणि पश्चिमेकडील देवगडच्या सरदारांच्या दबावापासून दूर राहण्यासाठी हा निर्णय घेण्यात आला होता.

स्थापत्यकलेचा संगम:

राजा हृदय शाह यांनी मुघल दरबारात बराच काळ घालवला होता. त्यामुळे त्यांच्या निर्मितीवर मुघल स्थापत्यशैलीचा स्पष्ट प्रभाव दिसतो. रामनगरमधील इमारतींच्या कमानी, घुमट आणि बांधकाम पद्धतीत मुघल आणि गोंड शैलीचा सुंदर समन्वय साधलेला दिसतो. त्यांनी 'हृदय कौतुक' आणि 'हृदय प्रकाश' नावाचे दोन महत्त्वाचे संगीत ग्रंथही लिहिले, जे त्यांची सांस्कृतिक आवड दर्शवतात.

तंत्र-मंत्राची किवंदती:

रामनगरमधील बांधकामाविषयी एक अत्यंत प्रसिद्ध किवंदती आहे. ती म्हणजे, राजा हृदय शाह यांनी आपल्या तंत्र-मंत्र विद्येच्या शक्तीने 'मोती महाल' केवळ अडीच दिवसांत (ढाई दिन) उभा केला होता. या किंवदंतीनुसार, महालाचे दगड हवेतून उडत आले होते. आधुनिक इतिहासकार या गोष्टीला नाकारतात, परंतु राजा हृदय शाह हे तंत्र-विद्येचे मोठे जाणकार होते, याबद्दल दुमत नाही. या महालाच्या बांधकामात चुना, गूळ आणि बेलफळाचा डिंक (गोंद) यांचा वापर करण्यात आला होता, ज्यामुळे त्याची पकड आजही मजबूत आहे.

३. रामनगरचे प्रमुख प्रेक्षणीय आणि ऐतिहासिक स्थळे

रामनगर हे एक ऐतिहासिक स्मारकांचे समूह असलेले ठिकाण आहे. येथील प्रत्येक वास्तूत गोंड राजांच्या जीवनातील आणि त्या काळातील स्थापत्यकलेची कहाणी दडलेली आहे.

अ. मोती महाल (राजमहल) :

रामनगरमधील स्मारकांमध्ये मोती महालाला (राजमहल) सर्वाधिक महत्त्व आहे. १६६७ मध्ये पूर्ण झालेला हा महाल नर्मदा नदीच्या काठावर, आयताकार (Rectangular) रचनेत उभा आहे. या महालाला १९८४ मध्ये मध्यप्रदेश शासनाने संरक्षित स्मारक घोषित केले आहे आणि तो युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या तात्पुरत्या (Tentative) यादीतही समाविष्ट आहे.

• अभियांत्रिकीचा चमत्कार: हा महाल तत्कालीन स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. येथील शाही शयनकक्षात आजही बाहेरील तापमानापेक्षा लक्षणीय थंडावा जाणवतो, जो केवळ नैसर्गिक वातानुकूलित रचनेमुळे (Natural Air-Conditioning) शक्य झाला आहे.
• जल व्यवस्थापन: महालातील आंगणात असलेल्या तलावातील पाणी नैसर्गिकरित्या गाळून पुन्हा नदीत सोडण्याची ३५० वर्षे जुनी शुद्ध जल व्यवस्थापन प्रणाली येथे आहे, जी तत्कालीन अभियंत्यांच्या दूरदृष्टीची साक्ष देते.
• संरक्षण व्यवस्था: महालाच्या आत भूलभुलैयासारखे बांधकाम आणि शत्रूंना गतीरोध करण्यासाठी तीव्र उताराचे जिने बांधलेले आहेत. महालाच्या अंगणातील एका भिंतीवर गोंड राजवंश संस्थापक यदुराय (जादौराय) पासून ते राजा हृदय शाह यांच्यापर्यंतची वंशावळ कोरलेला अभिलेख जडलेला आहे.

ब. राय भगत की कोठी (Raibhagat ki Kothi):

मोती महालाच्या पूर्वेला असलेली ही इमारत राजा हृदय शाह यांनी आपल्या दिवानासाठी म्हणजेच राय भगत यांच्या निवासस्थानासाठी बांधली होती. राजा केवळ स्वतःसाठीच नव्हे, तर आपल्या प्रमुख सेवकांसाठीही भव्य निवासस्थाने बांधत होते, हे यावरून दिसून येते. ही कोठी गोंड राजांच्या शासनकाळात असलेल्या सामाजिक व प्रशासकीय रचनेचे प्रतीक आहे.

क. बेगम महल (Begum Mahal) आणि दल बादल महल (Dalbadal Mahal):

रामनगरजवळील चौगान रयतवारी परिसरात ही दोन स्मारके आहेत. बेगम महल हे राण्यांसाठी बांधलेले निवासस्थान होते. तर, दल बादल महल हे एक ऐतिहासिक बांधकाम आहे, जे मध्यवर्ती संरक्षित स्मारक असले तरी, आज ते काहीसे भग्न (ruin) अवस्थेत आहे. या महलांची नावे आणि रचना गोंड राजांच्या वैभवशाली आणि काहीशा गूढ जीवनशैलीवर प्रकाश टाकतात.

ड. विष्णू मंदिर (सूरज मंदिर):

मोती महालाजवळच स्थित असलेले हे प्राचीन विष्णू मंदिर किंवा सूरज मंदिर गोंड राजांच्या धार्मिक निष्ठा दर्शवते. येथील मंदिरांची रचनाही तत्कालीन स्थापत्यशैलीची झलक देते आणि रामनगर हे केवळ सत्ताकेंद्र नसून एक धार्मिक केंद्रही होते, हे सिद्ध करते.

इ. काला पहाड (Kala Pahad) आणि चौगान:

मोती महालाच्या दक्षिणेस घनदाट जंगल आणि काला पहाड आहे. या परिसराचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि ऐतिहासिक महत्त्व मोठे आहे. चौगान हे या भागातील आदिम जमातींचे एक महत्त्वाचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक स्थान मानले जाते.

४. प्रेक्षणीय स्थळे: रामनगरच्या आसपासचा नैसर्गिक वारसा

रामनगर केवळ ऐतिहासिक स्मारकांमुळेच नाही, तर त्याच्या आसपासच्या नैसर्गिक सौंदर्यामुळेही पर्यटकांना आकर्षित करते. हे ठिकाण नर्मदा परिक्रमा मार्गावर येत असल्याने, यात्रेकरूंसाठीही हे एक महत्त्वाचे विश्रांती स्थळ आहे.

अ. कान्हा राष्ट्रीय उद्यान (Kanha National Park):

मंडला आणि बालाघाट जिल्ह्यांच्या सीमेवर असलेले कान्हा राष्ट्रीय उद्यान रामनगरपासून फार दूर नाही. हे आशियातील सर्वोत्तम टायगर रिझर्व्हपैकी एक आहे आणि जगप्रसिद्ध 'रुडयार्ड किपलिंग'च्या जंगल बुक (The Jungle Book) ची प्रेरणा मानले जाते. वन्यजीवप्रेमींसाठी हे ठिकाण अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

ब. सहस्त्रधारा (Sahastradhara):

मंडला क्षेत्रातील सर्वात लोकप्रिय नैसर्गिक पर्यटन स्थळांपैकी एक म्हणजे सहस्त्रधारा. या ठिकाणी नर्मदा नदीचे पाणी मॅग्नेशियम, चुनखडी आणि बेसाल्ट खडकांमधून वाहत असताना हजारो लहान, अरुंद प्रवाहांमध्ये (ग्रिडप्रमाणे) विभागले जाते, ज्यामुळे एक सुंदर आणि अद्वितीय नैसर्गिक देखावा तयार होतो.

क. नर्मदा नदीचे महत्त्व:

रामनगर नर्मदा नदीच्या तीरावर वसलेले असल्याने, या ठिकाणाला धार्मिक महत्त्व आहे. नदीच्या घाटांवर भक्त पूजा-अर्चा करतात आणि परिक्रमा करतात. नदीचे विस्तीर्ण पात्र आणि येथील शांत वातावरण पर्यटकांना शांतता आणि ऊर्जा प्रदान करते.

५. गोंडवानाच्या वारशाचे जतन आणि आव्हान

रामनगर, जिल्हा मंडला येथील इतिहास आणि प्रेक्षणीय स्थळे गोंडवाना साम्राज्याच्या गौरवशाली भूतकाळाचे दर्शन घडवतात. राजा हृदय शाह यांनी स्थापन केलेली ही राजधानी केवळ संरक्षणात्मक दृष्टीनेच नव्हे, तर कला, स्थापत्यकला आणि जल व्यवस्थापनाच्या दृष्टीनेही अत्यंत प्रगत होती. मोती महाल, राय भगत की कोठी आणि विष्णू मंदिर यांसारखी स्मारके आजही आपल्या प्राचीन अभियांत्रिकीचे आणि सांस्कृतिक समृद्धीचे मौन साक्षीदार म्हणून उभी आहेत.

आज रामनगरला युनेस्कोच्या तात्पुरत्या यादीत स्थान मिळाले असले तरी, या ऐतिहासिक ठेव्याचे जतन करणे हे मोठे आव्हान आहे. काही स्मारके (उदा. दल बादल महल) दुर्लक्षामुळे जीर्ण होत आहेत. रामनगरच्या या अज्ञात आणि अमूल्य वारशाकडे अधिक लक्ष देणे, योग्य संरक्षण करणे आणि पर्यटनाच्या माध्यमातून त्याची ओळख जगाला करून देणे, हे आजच्या पिढीचे कर्तव्य आहे. गोंडवानाच्या या गौरवशाली राजधानीचे रहस्य उलगडणे, म्हणजे भारतीय इतिहासाचा एक महत्त्वाचा अध्याय समजून घेणे होय.

---

Labels:

• Historical Study
• Ramnagar Mandla
• Gondwana History
• Moti Mahal
• Madhya Pradesh Heritage
• Tourist Destinations

Search Description: An in-depth, research-based article (in Marathi) exploring the history and tourist destinations of Ramnagar, Mandla district, Madhya Pradesh. Discover the secrets of the Gond capital founded by King Hridaya Shah, including the Moti Mahal, its unique architecture, ancient water management, and nearby sites like Kanha National Park and Sahastradhara.

Hashtags:

• #RamnagarMandla
• #MotiMahal
• #Gondwana
• #MadhyaPradeshTourism
• #KingHridayaShah
• #NarmadaRiver
• #IndianHistory
• #UntoldHistory

 ---------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------

नर्मदा परिक्रमा: निसर्ग, साहस आणि अध्यात्म यांचा त्रिवेणी संगम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_268.html

१ नर्मदा परिक्रमा : नर्मदे हर: एक आंतरिक आणि बाह्य प्रवास

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_517.html

२ नर्मदा परिक्रमा : चमत्कारांचा खजिना आणि एका दैवी प्रवासाची सुरुवात

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_243.html

३ नर्मदा परिक्रमा : आशीर्वाद आणि एक दैवी साखळी

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_418.html

४ नर्मदा परिक्रमा : ओंकारेश्वरची पहिली रात्र : अनपेक्षित घटना आणि संघर्ष

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_459.html

५ नर्मदा परिक्रमा : ओंकारेश्वर: परिक्रमेचा पहिला दिवस आणि त्यागाची पहिली शिकवण

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_214.html

६ नर्मदा परिक्रमा : रावेरखेडीकडे प्रस्थान आणि एक अनपेक्षित सहप्रवासी

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post.html

७ नर्मदा परिक्रमा : शालिवाहनकडे: एक आनंददायी अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_16.html

मांडूतील नीलकंठेश्वर महादेव मंदिर: एक आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक अवलोकन

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_3.html

८ नर्मदा परिक्रमा : खलघाट: सेवाभावाचा एक अविस्मरणीय अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_5.html

९ नर्मदा परिक्रमा : शूलपाणी: एक अदृश्य परीक्षा आणि अनपेक्षित मदत

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_7.html

१० नर्मदा परिक्रमा : शूलपाणीतील दहा दिवस: त्याग आणि सेवेचा खरा अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_12.html

११ माझी परिक्रमा : धडगाव ते शूलपाणीश्वर: धडगावातील अनोखा अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_13.html

नर्मदा परिक्रमा करताना....

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_15.html

१२ नर्मदा परिक्रमा : हरिधाम आश्रम ते तपोवन आश्रम; मेघनाद येथील मुक्काम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_20.html

१३ नर्मदा परिक्रमा : पोइचा ते कार्तिकेश्वर: सेवेचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_22.html

१४ नर्मदा परिक्रमा : इंद्रेश्वर ते अविधा: सेवा आणि मानवी स्वभावाचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_23.html

१५ नर्मदा परिक्रमा : अविधा ते नवागाम : मानवी स्वभावाचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_24.html

नर्मदाखंडातील पर्यावरण संवर्धनाचे आव्हान

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_25.html

मांडूचे चतुर्भुज श्रीराम मंदिर: आस्था, इतिहास आणि वास्तुकलेचा अनोखा संगम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_58.html

नर्मदा परिक्रमा मार्गावरील आश्रमात बाहेरून येणाऱ्या व्यक्तीला सेवा कशी देता येईल?

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_26.html

नर्मदा खंडातल्या शब्दांमधून उलगडणारी 'माई'ची भाषा: नियमांची शिस्त नव्हे, मायेचा संवाद!

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_45.html

१६ नर्मदा परिक्रमा : रामकुंड ते बुलबुलाकुंड: कुरकुर आणि बुडबुडे

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_28.html

१७ नर्मदा परिक्रमा : विमलेश्वरचा अंतिम टप्पा: माईची कृपा आणि समुद्रपार

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_30.html

१८ नर्मदा परिक्रमा : पितृभूमीकडून देवभूमीकडे

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post.html

१९ नर्मदा परिक्रमा : टीबी गावातील मुक्काम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_4.html

२० नर्मदा परिक्रमा : भरूच ते दत्तमढी, भारद्वाज आश्रम: जिव्हाळा, गोंधळ आणि नवीन वर्षाची सुरुवात

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_8.html

२१ नर्मदा परिक्रमा : भारद्वाज आश्रम ते मोटी कोरल

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_10.html

२२ नर्मदा परिक्रमा : नारेश्वर ते रणापूर : सत्संगी महाराजांना दुखापत?

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_11.html

नारेश्वर येथील श्री रंगावधूत महाराज : दत्तसंप्रदायातील महान विभूति

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_48.html

२३ नर्मदा परिक्रमा : शिनोर ते कर्नाली : अनसूया माता ते कुबेर भंडारी

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_14.html

देवगुरू बृहस्पती कर्क राशीत : जागतिक आणि वैयक्तिक जीवनावर कोणते परिणाम होतील?

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_17.html

अश्वत्थामा : महाभारतातील आणि नर्मदा परिक्रमावासींना दिसलेला...

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_22.html

नर्मदा परिक्रमा मार्गात मुक्कामासाठी आश्रम नसेल तर काय करावे?

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_23.html

गोंडवानाची राजधानी रामनगर: नर्मदा तीरावरील इतिहासाचा आणि सौंदर्याचा अज्ञात ठेवा

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/blog-post_26.html

नर्मदा परिक्रमेत या १५ गंभीर चुका टाळा!

https://www.astranewsnetwork.in/2025/10/httpswww.astranewsnetwork.in202510narmada-parikrama-15-critical-mistakes-to-avoid-complete-guide.html.html

----------------------------------

नर्मदा परिक्रमा व्हॉट्सॲप ग्रूपमध्ये सामील होण्यासाठी 

मा रेवा... जिचे पाणी नाही, तर प्रेम आहे.

मा नर्मदा... जिची वाळू नाही, तर कणकण चैतन्य आहे.

जिच्या परिक्रमेचा अनुभव शब्दबद्ध करणे अशक्य आहे आणि तो फक्त परिक्रमावासीच समजू शकतात. ही परिक्रमा फक्त एक प्रवास नाही, तर एक अनुभूती आहे... एक साधना आहे... जेथे परिक्रमावासी आणि आई नर्मदा यांच्यातील नातं अधिक घट्ट होतं.

तुम्हीही या दिव्य अनुभवाचे साक्षीदार आहात का?

या समूहात तुम्ही सहभागी होऊ शकता, जर...

·         तुम्ही नर्मदा परिक्रमा पूर्ण केली असेल आणि तुमचा अनुभव इतरांसोबत वाटून घेण्याची तुमची इच्छा असेल.

·         तुम्ही नर्मदा परिक्रमा करण्याची योजना आखत असाल आणि त्यासाठी मार्गदर्शन, माहिती किंवा प्रेरणा शोधत असाल.

·         तुम्हाला नर्मदा खंडातील सेवाकार्यात (उदा. अन्नदान, आरोग्य सेवा, आश्रम व्यवस्थापन इ.) सहभागी होण्याची किंवा योगदान देण्याची इच्छा असेल.

·         तुम्ही असे व्यक्ती असाल ज्यांना नर्मदा नदी आणि तिच्या अध्यात्मिक, ऐतिहासिक आणि पर्यावरणीय महत्त्वाबद्दल अधिक जाणून घ्यायचं आहे.

हा समूह तुमच्यासाठी नक्कीच उपयुक्त ठरेल, कारण...

·         तुम्ही परिक्रमावासींचे अनुभव वाचू शकता, त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकता किंवा तुमचे प्रश्न विचारू शकता.

·         तुम्ही परिक्रमेसाठी आवश्यक माहिती, साधने आणि मार्गदर्शन मिळवू शकता.

·         तुम्ही नर्मदा खंडातील सेवाकार्यात सहभागी होण्यासाठी किंवा योगदान देण्यासाठी योग्य संधी शोधू शकता.

·         तुम्ही इतर परिक्रमावासी किंवा सेवाभावी व्यक्तींसोबत संवाद साधू शकता आणि एक सकारात्मक समुदाय तयार करू शकता.

या प्रवासाचा एक भाग बनण्यासाठी आणि नर्मदा मातेच्या सेवेसाठी एकत्र येण्यासाठी आम्ही तुम्हाला आमंत्रित करत आहोत.

या पवित्र कार्यात सामील व्हा आणि एक चांगला समाज घडवण्यासाठी हातभार लावा!

https://chat.whatsapp.com/Gnbvp5zPXXvER76ipmjhqi