अश्वत्थामा : महाभारतातील आणि नर्मदा परिक्रमावासींना दिसलेला...

भारतीय पौराणिक कथांमध्ये अश्वत्थामा हे एक रहस्यमय आणि गूढ व्यक्तिमत्त्व आहे. महाभारतातील योद्धा म्हणून ओळखला जाणारा अश्वत्थामा हा द्रोणाचार्यांचा पुत्र, कौरवांच्या बाजूने लढलेला महान धनुर्धर, आणि श्रीकृष्णाच्या शापामुळे अमर झालेला एक शापित आत्मा आहे. त्याची जीवनकथा म्हणजे वीरता, सूड आणि शापाची एक अनंत वेदनादायक यात्रा.

हनुमान, परशुराम, व्यास, बिभीषण, बळी, कृपाचार्य आणि अश्वत्थामा हे सप्त चिरंजीव आहेत. इतर चिरंजीव लोककल्याणासाठी कार्यरत असतात, पण अश्वत्थामा मात्र एका क्रूर कृत्यामुळे शापित होऊन पृथ्वीवर भटकतो, असा विश्वास आहे. महाभारत काळापासून आजच्या कलियुगापर्यंत, त्याचे अस्तित्व ही एक दंतकथा आहे, जी अनेकांच्या मनात कुतूहल जागृत करते.

आजच्या काळातही त्याच्याबद्दलच्या कथा थांबलेल्या नाहीत. विशेषतः नर्मदा परिक्रमेदरम्यान अनेक यात्रेकरू आणि साधू-संतांना त्याचे दर्शन झाल्याच्या कथा ऐकू येतात. मध्य प्रदेश, गुजरात आणि महाराष्ट्राच्या सीमेवरील सातपुडा पर्वतरांगेत असलेला 'अस्तंभा' पर्वत (अश्वत्थामा या शब्दाचा अपभ्रंश) येथे त्याचा निवास असल्याचे मानले जाते. येथे भिल्ल आणि पावरी आदिवासी त्याला देव मानतात. आणि त्याच्यासाठी तेल-तूप ठेवतात.

अशोक समेळ यांच्या 'अश्वत्थामा चिरंजीव' या कादंबरीतून हे रहस्य आणखी उलगडते, ज्यात लेखकाने २५ वर्षांच्या संशोधनातून अश्वत्थाम्याचे जीवन रेखाटले आहे.

महाभारतातील अश्वत्थामा: जन्म आणि बालपण

महाभारताच्या 'आदि पर्वा'त अश्वत्थाम्याचा जन्म वर्णन केला आहे. द्रोणाचार्य आणि कृपी (कृपाचार्यांची बहीण) हे त्याचे आई-वडील. द्रोणाचार्य हे भारद्वाज ऋषींचे वंशज, तर कृपी गौतम ऋषींच्या वंशातील. अश्वत्थाम्याचा जन्म हा एक चमत्कार आहे. जन्मतःच त्याने घोड्याच्या (अश्वाच्या) हिणहिणण्यासारखा आवाज काढला, म्हणून त्याचे नाव 'अश्वत्थामा' (अश्व + स्थामा, म्हणजे घोड्यासारखा आवाज असणारा) पडले. आकाशवाणीनेही हे नाव जाहीर केले. पौराणिक कथेनुसार, अश्वत्थामा हा शिव, यम, काम आणि क्रोध यांचा अवतार आहे. त्याच्या कपाळावर एक दिव्य मणी (नीलमणी) जन्मापासूनच होता, जो त्याला अजिंक्य आणि भूक, तहान व रोग यांपासून मुक्त ठेवत असे.

अश्वत्था्म्याचे बालपण गरिबीत गेले. द्रोणाचार्य गरीब ब्राह्मण असल्याने, अश्वत्थाम्याला दूध मिळत नव्हते. त्याला पिष्टोदक (पीठाचे पाणी) प्यावे लागे. इतर मुले त्याला चिडवत असत. हा अपमान त्याच्या मनात कायम राहिला. द्रोणाचार्यांनी मित्र द्रुपदाकडे मदत मागितली, पण द्रुपदाने त्यांचा अपमान केला. हा अपमान अश्वत्थाम्याच्या जिव्हारी लागला, त्यामुळे त्याला सूडाच्या भावनेने घेरले.

महाभारतात असलेल्या वर्णनानुसार द्रोणाचार्यांनी पांडव आणि कौरवांना शिक्षण देण्यासाठी गुरुकुल सुरू केले, तेव्हा अश्वत्थामा त्यांच्यात सामील झाला. तो धनुर्विद्येत निपुण झाला, विशेषतः दिव्यास्त्रांमध्ये. द्रोणाचार्यांनी त्याला ब्रह्मास्त्र, नारायणास्त्र आणि ब्रह्मशिरास्त्र यांचे ज्ञान दिले, पण त्याच्या शीघ्रकोपी स्वभावामुळे त्याला संपूर्ण विद्या दिली नाही.

युद्धातील भूमिका: वीरता आणि क्रूरता

कुरुक्षेत्र युद्धात अश्वत्थामा कौरवांच्या बाजूने लढला. तो दुर्योधनाचा विश्वासू मित्र होता. युद्धाच्या पहिल्या दिवसापासून तो सक्रिय होता. भीष्म, द्रोण, कर्ण आणि शल्य यांच्यानंतर तो कौरवांचा पाचवा सेनापती झाला. त्याने शिखंडी, सात्यकी, अभिमन्यू, भीम, घटोत्कच आणि इतर योद्ध्यांशी लढाई केली. त्याने नील राजाचा वध केला आणि द्रुपदाच्या पुत्रांचा संहार केला.

द्रोणाचार्यांच्या मृत्यूने तो क्रोधित झाला. पांडवांनी 'अश्वत्थामा' नावाचा हत्ती मेल्यानंतर 'अश्वत्थामा हतः' (अश्वत्थामा मेला) अशी आवई उठवल्याने द्रोणाचार्यांनी शस्त्रे खाली ठेवली आणि धृष्टद्युम्नाने त्यांची हत्या केली. या घटनेने अश्वत्थामा चिडला आणि त्याने नारायणास्त्र सोडले, ज्याने पांडव सेनेला ध्वस्त केले, पण कृष्णाने हस्तक्षेप केल्याने ते थांबले.

युद्ध संपल्यानंतर, अश्वत्थामा, कृपाचार्य आणि कृतवर्मा यांनी रात्री पांडवांच्या शिबिरावर हल्ला केला. पांडव तिथे नव्हते, पण द्रौपदीची पाच मुले, धृष्टद्युम्न आणि इतर पांचाल योद्धे होते. अश्वत्थाम्याने त्या सगळ्यांचा वध केला हे सर्व जवळपास ८०,००० ते १ लाख लोक होते असे महाभारतात लिहीले आहे. हे क्रूर कृत्य होते.

कृष्णाचा शाप आणि चिरंजीवित्व

या घटनेनंतर द्रौपदीने कृष्णाला अश्वत्थामाला मारण्याची विनंती केली. पण "तो गुरुपुत्र आहे." असे म्हणत कृष्णाने त्याचा वध करणे टाळले. त्यानंतरच्या युद्धात अर्जुन आणि अश्वत्थाम्याने परस्परांविरोधात ब्रह्मशिरास्त्रे सोडली. अर्जुनाने ते परत घेतले, पण अश्वत्थाम्याला ते परत घेण्याची विद्या द्रोणाचार्यांनी दिली नसल्यामुळे त्याला ते परत घेता आले नाही. त्यामुळे त्याने ते अभिमन्यूची पत्नी उत्तरेच्या गर्भावर वळवले. अभिमन्यूचा मुलगा परीक्षित त्यावेळी गर्भात होता, त्याच्यावर ते अस्त्र गेले. कृष्णाने परीक्षिताला वाचवले, पण अश्वत्थाम्याला शाप दिला: "तुझा मणी काढला जाईल आणि तू साडेतीन हजार वर्षे पृथ्वीवर तेल-तूप मागत भटकशील. तुझ्या जखमा कधीही बऱ्या होणार नाहीत." अर्जुनाने त्याच्या शिरावरील मणी काढून घेतला. तेव्हापासून हा शाप शिरावर घेऊन अश्वत्थामा फ़िरतो आहे.

हा शाप वेदनादायक आणि अमरत्वाचा आहे, अश्वत्थामा चिरंजीव आहे, पण शापित. महाभारतानंतर तो आपल्या जखमा घेऊन जंगलात भटकतो. काही कथांनुसार, श्रीकृष्ण महाभारत युद्धानंतर अडीच हजार वर्षे समुद्राखाली विश्राम करत होता. आणि त्यामुळे तो अश्वत्थाम्याला शापमुक्त करण्यास विसरला, त्यामुळे शापाचा कालावधी उलटून गेला तरी अश्वत्थाम्याला शापापासून मुक्ती मिळालेली नाही. त्यामुळे तो भगवान परशुरामांकडे गेला. त्यांनी सांगितल्याप्रमाणे त्याने श्रीकृष्णाचा जप सुरू केला. अश्वत्थामाच्या 'ओम नमो भगवते वासुदेवाय' जपाने कृष्ण जागे झाले आणि त्याला मुक्ती देण्याचा विचार केला.

आधुनिक काळातील दंतकथा: अमरत्वाची साक्ष

पण, महाभारतानंतर अश्वत्थाम्याचे अस्तित्व कलियुगातही कायम आहे, असा अनेकांचा विश्वास आहे. याविषयी अनेक दंतकथा आणि प्रत्यक्ष अनुभव सांगितले जातात. काहींच्या मते, तो हिमालयात, जंगलात किंवा शिवमंदिरांमध्ये दिसतो. ब्रिटिश काळातही काही अधिकाऱ्यांनी त्याला पाहिले, असा उल्लेख आहे. एका कथेनुसार ,महान योद्धा पृथ्वीराज चौहान त्याला भेटला. पृथ्विराज हा उत्तम वैद्य होता. त्याने अश्वत्थाम्याच्या जखमेवर मलम लावले, पण ती बरी झाली नाही.

आजच्या काळात, अनेकांनी त्याला पाहिले असा दावा केला आहे. एका IAF (भारतीय वायुसेना) पायलटने हिमालयात त्याला आदिवासींमध्ये पाहिले, असा उल्लेख आहे. गुजरातच्या जंगलात एका रेल्वे कर्मचाऱ्याने १२ फूट उंच आणि कपाळावर जखम असलेल्या माणसाला पाहिले, तो नंतर गायब झाला. अशी कथा मुंबई मिररमध्येही प्रसिद्ध झाली आहे. पण सर्वाधिक कथा नर्मदा परिक्रमेशी जोडलेल्या आहेत.

नर्मदा परिक्रमा आणि अश्वत्थाम्याचे दर्शन

नर्मदा परिक्रमा ही एक प्राचीन तीर्थयात्रा आहे, ज्यात नर्मदेच्या उगमापासून सुमारे ३,५०० ते ४००० किमी चालावे लागते. या यात्रेत अनेक साधू, यात्रेकरू आणि पर्यटकांना अश्वत्थाम्याचे दर्शन झाल्याच्या कथा आहेत. काहींच्या मते, तो रस्ता हरवलेल्यांना मदत करतो, संकटात सापडलेल्यांना वाचवतो आणि नंतर लगेच गायब होतो. एका कथेत, एक यात्रेकरू रस्ता चुकला, तेव्हा एक उंच, काळा माणूस आला, त्याने त्याला रस्ता दाखवला आणि निघून गेला.

अस्तंब्याजवळ एक उदयन नदी आहे. तिच्या काठावर एक शिवमंदिर आहे. ते अश्वत्थाम्याने बांधले आहे. तो अस्तंब्यावर असला की या मंदिरात फुले वाहिलेली असतात, जी हिमालयात किंवा अस्तंभा पर्वतावरच मिळतात. ती फुले कोण आणतो? उत्तर: अश्वत्थामा. तोरणमाळ गावात शंकर मंदिरात रात्री ऋग्वेदाच्या ऋचा ऐकू येतात, पण कोणी दिसत नाही. या परिसरात आदिवासींच्या घरात तेलाची बुधली नेहमी ठेवलेली असते, कारण अश्वत्थामा येऊन जखमेवर लावण्यासाठी तेल मागतो.

सातपुड्याच्या पायथ्याशी, महाराष्ट्र-गुजरात सीमेवर अस्तंभा पर्वत (३,४७० फूट) आहे. येथील आदिवासी अश्वत्थाम्याला देव मानतात. धनत्रयोदशीच्या आदल्या रात्री लाखो आदिवासी पलिते (मशाली) घेऊन पर्वतावर जाऊन दर्शन घेतात आणि त्यानंतर शेतीची लागवड करतात. अश्वत्थाम्याच्या आशीर्वादाने पीक चांगले येते असा त्यांचा विश्वास आहे. पूर्वी गरीब असलेले हे आदिवासी आता समृद्ध होत आहेत.

एक सिद्ध पुरुष पायलट बाबा यांनी अश्वत्थाम्याला भिल्ल आदिवासींमध्ये पाहिले. तो जंगलात राहतो आणि तेल मागतो असा उल्लेख त्यांच्या पुस्तकात आहे. आणखी एक: विदेशी संशोधक रॉजर बेकर याला अस्तंभ्यावर जात असताना त्याला 'गो अवे, मिस्टर रॉजर!' असे कोणीतरी इंग्रजीत ओरडून सांगितल्याचा उल्लेखही आढळतो. तर अक्कलकुवा येथील श्रॊफ़ मास्तर आणि त्यांचे अमेरिकेहून आलेले मित्र शहा यांना ते अस्तंबा डोंगरावर जात असताना कपाळावर जखम असलेल्या एका उंच व्यक्तीने गुजराथीत परत खाली जाण्यास सांगितल्याचा अनुभव अशोक समेळ यांनी सांगितला आहे. अश्वत्थाम्याला अनेक भाषा येतात – हे व्यासांनी दिलेले वरदान आहे असे समेळ म्हणतात.

अशोक समेळ यांचे संशोधन आणि कादंबरी

नाटककार, दिग्दर्शक आणि लेखक अशोक समेळ यांनी 'अश्वत्थामा चिरंजीव' या कादंबरीतून हे रहस्य उलगडले. त्यांचे आकर्षण वयाच्या पाचव्या वर्षापासूनचे आहे. त्यांच्या काकांनी बालपणी त्यांना महाभारतातील गोष्टी सांगितल्या, आणि अश्वत्थामा त्यांच्या मनात रुजला. त्यांनी महाभारताचे १८ खंड वाचले आणि नोट्स काढल्या. २५ वर्षे संशोधन केले: कुरुक्षेत्र, हरिद्वार, बद्रीनाथ, व्यास कुटी आणि त्र्यंबकेश्वरला भेटी दिल्या.

२००४ मध्ये नंदुरबारला गेले, तेव्हा त्यांना अस्तंभा पर्वताची माहिती मिळाली. तिथे जाण्यासाठी ते निघाले असता एका उंच माणसाने 'डोंगरावर जाऊ नका' असे त्यांना सांगितले आणि तो माणूस गायब झाला तेव्हा सोबतच्या मित्रांनी त्यांना सांगितले की तो अश्वत्थामा होता.

समेळ यांनी कादंबरीत अश्वत्थाम्याचे परिवर्तन खलनायक ते मानवतावादी असे दाखवले आहे. तो आता लोकांना वाचवतो, भगवद्गीता सांगतो. समेळ म्हणतात, "प्रत्येक माणूस अश्वत्थामा आहे जो कोणती ना कोणती भळभळती जखम घेऊन फिरतो." कादंबरीची आठवी आवृत्ती प्रसिद्ध झाली असून ती वाचकांना प्रभावित करते. समेळ सांगतात कादंबरीचे लेखन सुरू असताना त्यांना एक सावली दिसायची, ती त्यांना मार्गदर्शन करायची.

अश्वत्थामा – एक प्रतीक

अश्वत्थामा ही केवळ पौराणिक कथा नाही, तर कर्म, सूड आणि मुक्तीचे प्रतीक आहे. महाभारतातील योद्धा ते नर्मदा परिक्रमावासींच्या दर्शनापर्यंत, त्याचे अस्तित्व श्रद्धेची ताकद दाखवते. कलियुग संपेपर्यंत तो भटकत राहणार आहे, असा अनेकांचा विश्वास आहे. समेळ म्हणतात, "अश्वत्थामा मुक्त होऊ नये, नाहीतर कलियुग संपेल." प्रत्येकाच्या जीवनात एखादी जखम असते, ती सोबत घेऊन हसतमुखाने जगणे हेच चिरंजीवित्व आहे. नर्मदा परिक्रमा करणाऱ्यांना तो भेटतो.श्रद्धा असलेल्यांना तो नक्की भेटेल.

Labels : Ashwatthama, Mahabharata, Chiranjivi, Narmada Parikrama, Indian Mythology, Krishna Curse, Immortal Warrior, Tribal Beliefs, Ashok Samel, Spiritual Encounters, Hindu Epics, Kaliyuga Legends, Astamba Mountain, Sapta Chiranjivi, Dronacharya Son

Search Description : Explore the timeless legend of Ashwatthama from the Mahabharata, cursed to immortality by Krishna, and his reported sightings among Narmada Parikrama pilgrims and tribal communities. Delve into Ashok Samel's novel and real-life encounters blending ancient mythology with modern beliefs.

Hashtags : #Ashwatthama #Mahabharata #Chiranjivi #NarmadaParikrama #IndianMythology #KrishnaCurse #ImmortalWarrior #TribalBeliefs #AshokSamel #SpiritualEncounters #HinduEpics #Kaliyuga #AstambaMountain #SaptaChiranjivi #Dronacharya