नर्मदा परिक्रमा आणि कठोर नियमांचे रहस्य!

१. 'रेवा तीरे तपं कुर्यात': नर्मदा परिक्रमेचा अध्यात्मिक आधार

हिंदू धर्मात नर्मदा नदीला केवळ एक नदी न मानता, मोक्षदायिनी भगवती म्हणून पूजले जाते. नर्मदा परिक्रमेचा इतिहास ऋषी मार्कंडेय यांच्यापासून सुरू होतो, ज्यांच्या नावाने 'मार्कंडेय पुराण' नामक महान ग्रंथ प्रसिद्ध आहे. शास्त्र सांगते की, रेवा (नर्मदेचे दुसरे नाव) नदीच्या तीरावर जाऊन तपश्चर्या करणे, पूजन-अर्चन करणे, जप करणे, हे मानवी जीवनातील मोक्ष आणि कल्याण साधण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

"रेवा तीरे तपं कुर्यात" – म्हणजे रेवा नदीच्या तीरावर नेहमी तप करावे, ही शास्त्राची स्पष्ट आज्ञा आहे.

तपाचे सामर्थ्य: ब्रह्मदेवाने तपसामर्थ्यावर सृष्टीची रचना केली. विष्णू हे तपाच्या प्रभावामुळेच सर्वव्यापी आहेत. आणि शिव हे तपाच्या सामर्थ्यावरच संहार करण्यास समर्थ होतात.
मनोरथ सिद्धी: नर्मदा परिक्रमा ही याच तपाची पूर्ती आहे. भोग-विलासाची लालसा सोडून, मन आणि इंद्रियांचे संयमन करून, स्वधर्माचे पालन करण्यासाठी कष्ट सोसणे, यालाच तप म्हणतात. परिक्रमेतून साधकाला अत्यंत पुण्यफल प्राप्त होते आणि त्याचे सर्व मनोरथ सिद्ध होतात.

नर्मदा परिक्रमा ही केवळ एक यात्रा नाही, ती देवाची उपासना आहे. या परिक्रमेतून साधकाला मोक्ष मिळतो आणि त्याचे सर्व कल्याण होते.

२. परिक्रमेचा नियम आणि 'चतुर्मास' बंधन

नर्मदा परिक्रमा सुरू करण्यासाठी शास्त्राने निश्चित नियम आखून दिले आहेत. या नियमांचे पालन करणे हे केवळ धार्मिक कर्मकांड नसून, ते निसर्गाचे संतुलन आणि आत्मिक शुद्धी राखण्यासाठी आवश्यक आहे.

परिक्रमेची सुरुवात: परिक्रमा सुरू करण्याचा योग्य काळ म्हणजे देवउठनी एकादशी (कार्तिक शुद्ध एकादशी). या दिवशी चातुर्मास संपतो आणि भगवान विष्णू योगनिद्रेतून जागे होतात. याच दिवशी संकल्प घेऊन परिक्रमा सुरू केली जाते.

चातुर्मासाचे बंधन: शास्त्रानुसार, चातुर्मास (आषाढ पौर्णिमा ते कार्तिक पौर्णिमा) या काळात कोणत्याही प्रकारची यात्रा वर्ज्य मानली जाते. याचे मुख्य कारण म्हणजे पावसाळ्यात नद्यांना पूर येतो, रस्ते चिखलमय होतात आणि जीव-जंतूंचा धोका वाढतो. या काळात परिक्रमावासीयांनी एकाच ठिकाणी चार महिने वास्तव्य करणे बंधनकारक आहे. दसऱ्यानंतर किंवा त्यापूर्वी परिक्रमा सुरू करणे, हे या पवित्र नियमांचे स्पष्ट उल्लंघन आहे.

संयम आणि शुद्धी: परिक्रमेदरम्यान, भक्तांनी आहार-विहार, वाणी, विचार आणि आचरण यावर पूर्ण संयम ठेवावा लागतो. संयमित परिक्रमेतून भक्ताला सर्व तिर्थांच्या तपाचे फल प्राप्त होते. परिक्रमा करताना नर्मदा माता आणि भगवान शिव हे आपले आराध्य देव आणि लक्ष्य असले पाहिजेत.

३. कठोर नियम: वैराग्य आणि त्यागाचे महत्त्व

नर्मदा परिक्रमा हे वैराग्यवान, तपस्वी आणि भजनानंदी साधू-संतांचे कार्य आहे; ते सामान्य लोभाने भरलेल्या व्यक्तीचे काम नाही. परिक्रमेदरम्यान पाळावयाचे काही कठोर नियम खालीलप्रमाणे आहेत:

नियम	अध्यात्मिक अर्थ आणि कारण
वस्त्र आणि मुंडण	परिक्रमेत सफेद वस्त्र धारण करणे आवश्यक आहे. मुंडण करणे हे अहंकार सोडण्याचे प्रतीक आहे.
पैशांचा त्याग	परिक्रमा पैसे जवळ ठेवून (पैशांचा साठा करून) करू नये. लोभ-लालसेचा त्याग करून, केवळ परमार्थ हेच लक्ष्य ठेवावे.
वाहनांचा त्याग	परिक्रमा वाहनांनी नव्हे, तर पायी आणि शक्य असेल तर अनवाणी करावी. मोटरगाडी किंवा बाईकवर केलेली यात्रा ही तपस्या ठरत नाही. ते पर्यटन ठरते.
दान स्वीकारणे	सदाव्रतामध्ये मिळालेले अन्न किंवा वस्तू फक्त आवश्यकतेनुसारच घ्याव्यात. गरजेपेक्षा जास्त घेऊन ओझे वाढवू नये. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, मिळालेले दान विकून पैसा जमा करणे हे घोर पाप आहे आणि नर्मदा मैयाचा अपराध आहे.
आहार शुद्धी	शुद्ध सात्त्विक अन्न ग्रहण करावे. मादक किंवा निषिद्ध आहार (गांजा, भांग, तंबाखू, चरस) पूर्णपणे वर्ज्य आहे.
वाणीचे तप	मौन पाळण्याचा प्रयत्न करावा. शिवीगाळ, कठोर बोलणे, फिल्मी गाणी गाणे टाळावे.
स्वच्छता	नर्मदा नदीच्या पाण्यात साबण, तेल लावून स्नान करू नये. नदीत दात घासणे किंवा कचरा टाकणे निषिद्ध आहे. तीर्थाची पवित्रता आणि स्वच्छता राखण्यासाठी सदैव जागरूक राहावे.
अन्य नियम	परस्त्री आणि मुलांना सोबत घेऊन जाऊ नये. तप एकांतात केले जाते, त्यामुळे शक्यतो एकटेच चालावे. कोणाचीही निंदा टाळावी आणि कोणाच्याही मालकीची कोणतीही वस्तू विचारल्याशिवाय घेऊ नये.

४. परिक्रमा : भोग नव्हे, आत्म-उद्धार

आज अनेक लोक केवळ उदरनिर्वाह (पोट भरण्यासाठी), पैशाची कमाई करण्यासाठी किंवा पर्यटनाच्या हेतूने परिक्रमा करताना दिसतात. मात्र, परिक्रमेचा मूळ उद्देश आत्म-उद्धार हा आहे.

परिक्रमावासीयाने वनवासी रामाप्रमाणे पवित्र जीवन व्यतीत करावे. भगवान राम यांना मनात ठेवून, लोभ-मोहापासून दूर राहून तप करावे.

परिक्रमा सुरू करताना, दंडवत प्रणाम करून, आपल्या इष्टदेवतेचा जप करत, प्रदक्षिणा करावी. जेथून परिक्रमा सुरू केली, त्याच ठिकाणी ती पूर्ण करणे आवश्यक आहे. तसेच, नर्मदा नदीचे संगम (दुसऱ्या नदीशी मिळण्याची जागा) किंवा नर्मदा मय्याला ओलांडणे (Cross) निषिद्ध आहे.

परिक्रमेदरम्यान दररोज स्नान, नित्य पूजा-पाठ, आरती, स्तोत्रे किंवा भगवद्गीता, रामायण, उपनिषदे आदींचे पाठ करावेत. अनेक भक्त या काळात भागवत पुराण, सप्तशती, रुद्र यांचे १०८ पाठ पूर्ण करण्याचा संकल्प करतात, जे सहजपणे पूर्ण होतात.

मोटारीने किंवा वाहनाने परिक्रमा केल्यास तपाची सिद्धी होत नाही. म्हणूनच, जर अनुष्ठानपूर्वक नर्मदा परिक्रमा करायची असेल, तर उपरोक्त सर्व नियमांचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.

नर्मदे हर!

Labels	Narmada Parikrama Rules, Spiritual Discipline, Tapasya, Devuthani Ekadashi, Hindu Dharma, Markandeya Rishi, Chaturmas
Search Description	An in-depth analysis of the strict rules of Narmada Parikrama, emphasizing its spiritual goal of Mokhsa (liberation). Details the necessity of starting after Devuthani Ekadashi, avoiding vehicles, rejecting monetary gain, practicing strict abstinence, and the significance of 'Tapasya' (austerity).
Hashtags	#NarmadaParikrama #NarmadeHar #Tapasya #Moksha #DevuthaniEkadashi #HinduRituals #Renunciation #SpiritualJourney