उत्तराखंडमधील धराली येथे ढगफुटी: एक भीषण आपत्ती (PODCAST)

 

उत्तराखंडमधील उत्तरकाशी जिल्ह्यातील धराली गावात नुकत्याच घडलेल्या ढगफुटीच्या घटनेने संपूर्ण देशाला हादरवून सोडले आहे. ५ ऑगस्ट २०२५ रोजी घडलेल्या या नैसर्गिक आपत्तीने या शांत आणि निसर्गरम्य भागाला होत्याचे नव्हते केले आहे. गंगोत्री धामच्या मार्गावर वसलेले हे गाव, अचानक आलेल्या ढगफुटीमुळे आणि त्यानंतर आलेल्या जलप्रलयामुळे पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाले आहे. या घटनेत चार जणांचा मृत्यू झाल्याची अधिकृत माहिती असली तरी, १०० हून अधिक लोक बेपत्ता असल्याने मृतांचा आकडा वाढण्याची भीती व्यक्त होत आहे. चिखल आणि पाण्याच्या प्रचंड प्रवाहाने घरे, दुकाने आणि रस्त्यांवरून चालणाऱ्या लोकांनाही आपल्या कवेत घेतले. या घटनेने उत्तराखंडमधील नैसर्गिक आपत्तींचा धोका पुन्हा एकदा अधोरेखित केला आहे, तसेच हिमालयाच्या संवेदनशील परिसरातील अनियंत्रित विकासकामांवर गंभीर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे. एका अनुभवी पत्रकार आणि संशोधन अभ्यासक म्हणून, या घटनेचे सखोल विश्लेषण करणे आणि त्यामागील कारणे, परिणाम तसेच भविष्यातील आव्हाने यावर प्रकाश टाकणे आवश्यक आहे.

१. धराली: शांततेतून हाहाकारात

धराली हे उत्तरकाशी जिल्ह्यातील एक सुंदर आणि शांत गाव आहे, जे गंगोत्री धामच्या यात्रेकरूंसाठी एक महत्त्वाचे थांबा आहे. हे गाव आपल्या निसर्गरम्य सौंदर्यासाठी आणि आध्यात्मिक वातावरणासाठी ओळखले जाते. मात्र, ५ ऑगस्ट २०२५ रोजी या गावावर निसर्गाचा कोप झाला. एका क्षणात ढगफुटीमुळे खीरगंगा नाल्याला पूर आला आणि त्याने रौद्र रूप धारण केले. या नाल्याचे पाणी सामान्यतः भागीरथी नदीला मिळते, परंतु ढगफुटीमुळे आलेल्या प्रचंड जलप्रवाहाने आपला मार्ग बदलला आणि गावाच्या दिशेने धावला. या प्रवाहाने आपल्या मार्गातील सर्व काही गिळून टाकले – घरे, दुकाने, रस्ते आणि त्या क्षणी रस्त्यावर असलेले लोकही. चिखल आणि पाण्याचा हा प्रचंड प्रवाह इतका वेगवान होता की, कोणालाही सावरण्याची संधी मिळाली नाही. अनेक लोक चिखलात अडकले, तर काहीजण पाण्याच्या प्रवाहात वाहून गेले. या घटनेची भीषणता इतकी होती की, काही क्षणांपूर्वी गजबजलेले बाजार आणि वस्त्या पूर्णपणे चिखलाखाली गाडल्या गेल्या. अनेक घरांचा तर पत्ताच लागला नाही, ती कित्येक मैल चिखलात दफन झाली. या घटनेने धराली गावाचे आणि तेथील रहिवाशांचे जीवन पूर्णपणे विस्कळीत केले आहे. या घटनेचे प्रत्यक्षदर्शी सांगतात की, त्यांनी आपल्या आयुष्यात, अगदी ६० वर्षांतही असे भयावह दृश्य पाहिले नव्हते. या घटनेने केवळ जीवितहानीच नव्हे, तर मोठ्या प्रमाणावर मालमत्तेचेही नुकसान झाले आहे, ज्यामुळे या भागातील जनजीवन पूर्णपणे ठप्प झाले आहे.

२. ढगफुटीची भीषणता आणि तात्काळ परिणाम

धराली येथील ढगफुटीची घटना ही केवळ एक नैसर्गिक आपत्ती नव्हती, तर ती मानवी वस्ती आणि निसर्ग यांच्यातील संघर्षाचे एक भयावह उदाहरण होते. घटनेच्या सुरुवातीला चार जणांच्या मृत्यूची बातमी आली असली तरी, १०० हून अधिक लोक बेपत्ता असल्याने मृतांचा आकडा वाढण्याची भीती आहे. उत्तरकाशी जिल्ह्यातील खीरगंगा नाल्यात अचानक आलेल्या पुरामुळे ही दुर्घटना घडली. प्राथमिक अंदाजानुसार, ही ढगफुटीची घटना होती, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात चिखल आणि पाणी वेगाने खाली आले. या प्रवाहाने रस्त्यांवरून चालणाऱ्या लोकांना आणि घरांमध्ये असलेल्या लोकांनाही आपल्या कवेत घेतले. अनेक लोक चिखलात फसले, तर काहीजण पाण्याच्या प्रवाहात वाहून गेले. या घटनेची भीषणता इतकी होती की, काही क्षणांपूर्वी गजबजलेले बाजार आणि वस्त्या पूर्णपणे चिखलाखाली गाडल्या गेल्या. अनेक घरांचा तर पत्ताच लागला नाही, ती कित्येक मैल चिखलात दफन झाली. या घटनेने धराली गावाचे आणि तेथील रहिवाशांचे जीवन पूर्णपणे विस्कळीत केले आहे. या घटनेचे प्रत्यक्षदर्शी सांगतात की, त्यांनी आपल्या आयुष्यात, अगदी ६० वर्षांतही असे भयावह दृश्य पाहिले नव्हते. या घटनेने केवळ जीवितहानीच नव्हे, तर मोठ्या प्रमाणावर मालमत्तेचेही नुकसान झाले आहे, ज्यामुळे या भागातील जनजीवन पूर्णपणे ठप्प झाले आहे. घटनेनंतर तात्काळ मदत आणि बचाव कार्य सुरू करण्यात आले. भारतीय लष्कर, राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF) आणि भारत-तिबेट सीमा पोलीस (ITBP) यांच्या तुकड्या बचाव कार्यात गुंतल्या आहेत. उत्तराखंडचे मुख्यमंत्री पुष्कर सिंह धामी यांनी घटनेची गंभीर दखल घेतली असून, मदत आणि बचाव कार्याला गती देण्याचे निर्देश दिले आहेत. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनीही या घटनेबद्दल संवेदना व्यक्त केल्या असून, पीडितांना सर्वतोपरी मदत करण्याचे आश्वासन दिले आहे. मात्र, खराब हवामान आणि भूस्खलनामुळे बचाव कार्यात अडथळे येत आहेत. अनेक रस्ते बंद झाल्याने मदत पोहोचवण्यात अडचणी येत आहेत. या घटनेने उत्तराखंडमधील नैसर्गिक आपत्तींचा धोका पुन्हा एकदा अधोरेखित केला आहे, तसेच हिमालयाच्या संवेदनशील परिसरातील अनियंत्रित विकासकामांवर गंभीर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे.

३. ढगफुटी: कारणे आणि हिमालयाची संवेदनशीलता

धरालीसारख्या घटना घडल्यानंतर 'ढगफुटी म्हणजे काय?' आणि 'त्या का घडतात?' असे प्रश्न स्वाभाविकपणे उपस्थित होतात. ढगफुटी म्हणजे थोड्याच वेळात, कमी क्षेत्रात, अत्यंत मुसळधार पाऊस पडणे. तांत्रिकदृष्ट्या सांगायचे झाल्यास, २० ते ३० चौरस किलोमीटर क्षेत्रात एका तासात १०० मिलिमीटरपेक्षा जास्त पाऊस पडल्यास त्याला ढगफुटी म्हटले जाते. हा पाऊस इतका तीव्र असतो की, जणू काही ढग फुटून पाणी खाली कोसळले आहे असे वाटते. मॉन्सूनच्या काळात, विशेषतः हिमालयीन प्रदेशात, ढगफुटीच्या घटना वारंवार घडतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे मॉन्सूनचे वारे, जे समुद्रातून मोठ्या प्रमाणात आर्द्रता घेऊन येतात, ते हिमालयाच्या उंच पर्वतरांगांना धडकतात. पर्वतांना धडकल्यानंतर हे वारे वरच्या दिशेने जातात आणि उंची वाढल्यामुळे त्यांचे तापमान कमी होते. तापमान कमी झाल्याने वाऱ्यातील आर्द्रता जलकणांमध्ये रूपांतरित होते आणि ढग तयार होतात. जेव्हा हे ढग मोठ्या प्रमाणात आर्द्रता घेऊन येतात आणि त्यांना पुढे जाण्यासाठी मार्ग मिळत नाही, तेव्हा ते एकाच ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात पाणी सोडून देतात, ज्यामुळे ढगफुटी होते. हिमालयीन प्रदेशात ढगफुटी अधिक विध्वंसक ठरते, कारण येथील भूभाग नवीन आणि भूस्खलनासाठी अधिक संवेदनशील आहे. हिमालय हा भूवैज्ञानिकदृष्ट्या एक तरुण पर्वत आहे, जो टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचालीमुळे तयार झाला आहे. त्यामुळे येथील खडक आणि माती अजूनही स्थिर नाहीत. जेव्हा ढगफुटीमुळे प्रचंड वेगाने पाणी खाली येते, तेव्हा ते आपल्यासोबत मोठ्या प्रमाणात माती, दगड आणि चिखल घेऊन येते, ज्यामुळे भूस्खलन आणि चिखलाचे लोट (mudslides) तयार होतात. या चिखलाच्या लोटांमुळे घरे, रस्ते आणि शेतीचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होते. २०१३ मध्ये केदारनाथ येथे घडलेली ढगफुटीची घटना याचेच एक भीषण उदाहरण आहे, जिथे हजारो लोकांचा बळी गेला होता. धरालीसारख्या घटना या हिमालयाच्या संवेदनशीलतेची आणि येथील पर्यावरणाच्या नाजूक संतुलनाची आठवण करून देतात. अनियंत्रित बांधकाम, जंगलतोड आणि मानवी हस्तक्षेपामुळे हिमालयातील नैसर्गिक संतुलन बिघडले आहे, ज्यामुळे अशा आपत्तींचा धोका वाढला आहे. भूगर्भशास्त्रज्ञांनी अनेकदा धरालीसारख्या वस्त्या धोकादायक ठिकाणी वसलेल्या असल्याचे सांगितले होते, कारण हा प्रदेश 'मेन सेंट्रल थ्रस्ट' (MCT) झोनमध्ये येतो, जो भूकंपासाठी आणि भूस्खलनासाठी अत्यंत संवेदनशील आहे. सहा महिन्यांपूर्वी खीरगंगा नदीत दरडीचा काही भाग कोसळला होता, परंतु त्यावेळी मलबा खाली आला नव्हता. ढगफुटीमुळे तोच मलबा आता पाण्याच्या प्रचंड प्रवाहाबरोबर खाली आला आणि त्याने हाहाकार माजवला. या घटनांवरून हे स्पष्ट होते की, निसर्गाच्या नियमांकडे दुर्लक्ष करणे मानवाला किती महागात पडू शकते.

४. इतिहासाची पुनरावृत्ती आणि शिकलेले धडे

उत्तराखंडमध्ये ढगफुटी आणि भूस्खलनाच्या घटना काही नवीन नाहीत. धरालीमध्ये घडलेली ही घटना यापूर्वीही अनेकदा घडलेल्या आपत्तींची आठवण करून देते. १८६४, २०१३ आणि २०१४ मध्येही याच भागात ढगफुटीमुळे मोठ्या दुर्घटना घडल्या होत्या. विशेषतः २०१३ मधील केदारनाथची भीषण ढगफुटी आजही अनेकांच्या स्मरणात आहे, जिथे सुमारे ५००० हून अधिक लोकांना आपला जीव गमवावा लागला होता. केदारनाथच्या घटनेनंतर, अशा आपत्तींना तोंड देण्यासाठी आणि भविष्यात त्यांची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी अनेक उपाययोजना करण्याची गरज अधोरेखित झाली होती. यामध्ये आपत्कालीन पूर्वसूचना प्रणाली (Early Warning System) विकसित करणे, आपत्ती-प्रतिरोधक पायाभूत सुविधा (Disaster-Resilient Infrastructure) निर्माण करणे आणि संवेदनशील भागातील वस्त्यांचे पुनर्वसन करणे यांचा समावेश होता. मात्र, धरालीची घटना दर्शवते की, आपण या धड्यांमधून पुरेसे शिकलो नाही. भूगर्भशास्त्रज्ञांनी अनेकदा धरालीसारख्या वस्त्या धोकादायक ठिकाणी वसलेल्या असल्याचे सांगितले होते, कारण हा प्रदेश भूकंपासाठी आणि भूस्खलनासाठी अत्यंत संवेदनशील आहे. तरीही, या इशाऱ्यांकडे दुर्लक्ष करून येथे मानवी वस्ती आणि विकासकामे सुरूच राहिली. या घटनेने पुन्हा एकदा सरकारी यंत्रणा आणि स्थानिक प्रशासनाच्या आपत्ती व्यवस्थापनाच्या तयारीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे. आपत्कालीन परिस्थितीत तात्काळ मदत पोहोचवणे, बेपत्ता लोकांचा शोध घेणे आणि बाधित क्षेत्रातील लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भारतीय लष्कर, एनडीआरएफ आणि आयटीबीपी यांनी बचाव कार्यात मोलाची भूमिका बजावली असली तरी, खराब हवामान आणि भूस्खलनामुळे त्यांनाही अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. या घटनांमधून शिकून, भविष्यात अशा आपत्तींची शक्यता कमी करण्यासाठी आणि त्यांचे परिणाम कमी करण्यासाठी अधिक प्रभावी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. यामध्ये पर्यावरणाचा समतोल राखणे, अनियंत्रित बांधकाम थांबवणे, जंगलतोड थांबवणे आणि आपत्कालीन व्यवस्थापनाला प्राधान्य देणे यांचा समावेश आहे. केवळ सरकारी प्रयत्नांनीच नव्हे, तर स्थानिक समुदाय आणि नागरिकांच्या सहभागातूनच आपण अशा आपत्तींना अधिक प्रभावीपणे तोंड देऊ शकतो. हिमालयासारख्या संवेदनशील प्रदेशात, निसर्गाशी सुसंवाद साधणे आणि त्याच्या नियमांचा आदर करणे हेच मानवाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे.

५. भविष्यातील आव्हाने आणि जबाबदाऱ्या

धराली येथील ढगफुटीची घटना ही केवळ एक स्थानिक आपत्ती नसून, ती संपूर्ण देशासाठी एक गंभीर इशारा आहे. हवामान बदलाचे (Climate Change) परिणाम आता स्पष्टपणे दिसू लागले आहेत आणि अशा नैसर्गिक आपत्तींची संख्या आणि तीव्रता वाढत आहे. या परिस्थितीला तोंड देण्यासाठी आपल्याला अधिक सक्रिय आणि दूरदृष्टीचा दृष्टिकोन अवलंबणे आवश्यक आहे. या घटनेसाठी केवळ हवामान बदलाला जबाबदार धरणे सोपे असले तरी, अनियंत्रित जंगलतोड आणि हिमालयीन परिसरातील अनियोजित बांधकाम प्रकल्पही तितकेच जबाबदार आहेत. विकासाच्या नावाखाली निसर्गाशी केलेली छेडछाड हिमालयाच्या नाजूक पर्यावरणाला कमकुवत करत आहे, ज्यामुळे भूस्खलन आणि ढगफुटीसारख्या घटनांचा धोका वाढत आहे. भविष्यात अशा आपत्ती टाळण्यासाठी किंवा त्यांचे परिणाम कमी करण्यासाठी अनेक स्तरांवर काम करणे आवश्यक आहे.

शासकीय स्तरावर:

•नियोजनबद्ध विकास: हिमालयीन प्रदेशात कोणत्याही प्रकारच्या बांधकाम प्रकल्पांना परवानगी देण्यापूर्वी, भूवैज्ञानिक आणि पर्यावरणीय अभ्यासावर आधारित कठोर नियम आणि कायदे तयार करणे आवश्यक आहे. अनधिकृत बांधकामांवर तातडीने कारवाई करणे गरजेचे आहे.

•पूर्वसूचना प्रणाली: ढगफुटी आणि भूस्खलनाच्या पूर्वसूचना देणारी एक मजबूत आणि प्रभावी प्रणाली विकसित करणे आवश्यक आहे. ही प्रणाली स्थानिक भाषेत आणि वेळेत लोकांना माहिती देणारी असावी, जेणेकरून लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवता येईल.

•आपत्कालीन व्यवस्थापन: आपत्कालीन परिस्थितीत तात्काळ आणि प्रभावी मदत पोहोचवण्यासाठी बचाव दलांना (NDRF, SDRF, लष्कर) अधिक सक्षम करणे आणि त्यांना आधुनिक उपकरणे पुरवणे आवश्यक आहे. स्थानिक प्रशासनालाही आपत्कालीन व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण देणे महत्त्वाचे आहे.

•पुनर्वसन: धोकादायक ठिकाणी वसलेल्या वस्त्यांचे सुरक्षित ठिकाणी पुनर्वसन करणे हा एक दीर्घकालीन उपाय आहे. यासाठी सरकार आणि स्थानिक समुदायाने एकत्र काम करणे आवश्यक आहे.

वैज्ञानिक आणि संशोधन स्तरावर:

•सखोल अभ्यास: हिमालयीन पर्यावरणाचा आणि हवामान बदलाच्या परिणामांचा सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे. भूस्खलनासाठी संवेदनशील असलेल्या क्षेत्रांची ओळख पटवून तेथील धोके कमी करण्यासाठी उपाययोजना सुचवणे गरजेचे आहे.

•तंत्रज्ञानाचा वापर: उपग्रह तंत्रज्ञान, ड्रोन आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) यांसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपत्तींचे निरीक्षण करणे आणि त्यांचे विश्लेषण करणे आवश्यक आहे.

सामुदायिक स्तरावर:

•जागरूकता: स्थानिक समुदायामध्ये नैसर्गिक आपत्तींबद्दल आणि त्यांच्यापासून बचाव करण्याच्या उपायांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे. लोकांना आपत्कालीन परिस्थितीत काय करावे आणि काय करू नये याबद्दल माहिती देणे महत्त्वाचे आहे.

•पर्यावरण संरक्षण: स्थानिक लोकांनी पर्यावरण संरक्षणात सक्रिय सहभाग घेणे आवश्यक आहे. जंगलतोड थांबवणे, वृक्षारोपण करणे आणि नैसर्गिक संसाधनांचा जपून वापर करणे हे त्यांच्याच हिताचे आहे.

धरालीची घटना ही आपल्याला निसर्गाचा आदर करण्याची आणि त्याच्यासोबत सुसंवादाने राहण्याची आठवण करून देते. केवळ शोक व्यक्त करून किंवा तात्पुरती मदत देऊन अशा आपत्तींना तोंड देता येणार नाही. यासाठी दीर्घकालीन नियोजन, कठोर अंमलबजावणी आणि सामूहिक जबाबदारीची भावना आवश्यक आहे. जर आपण या धड्यांमधून शिकलो नाही, तर भविष्यात अशा अनेक धराली आपल्याला पाहायला मिळतील.

Uttarakhand Cloudburst, Dharali Tragedy, Natural Disaster, Himalayan Floods, Disaster Management, India News, Marathi Article

#UttarakhandCloudburst #DharaliTragedy #HimalayanFloods #NaturalDisaster #IndiaNews #Cloudburst #Uttarkashi #DisasterManagement #ClimateChange