मांडूचे चतुर्भुज श्रीराम मंदिर: आस्था, इतिहास आणि वास्तुकलेचा अनोखा संगम

 

मध्य प्रदेशातील धार जिल्ह्यातील मांडू ही ऐतिहासिक नगरी फक्त सुलतानांच्या विलासी राजवाड्यांसाठीच ओळखली जात नाही. या उंच टेकड्यांवर वसलेल्या शहरात एक असे धार्मिक स्थळ आहे, जिथे भगवान श्रीरामाच्या चतुर्भुज स्वरूपाची जगातील एकमेव मूर्ती विराजमान आहे. चतुर्भुज श्रीराम मंदिर हे नाव ऐकताच मनात चमत्कार, श्रद्धा आणि प्राचीन कथांचा सागर उसळून येतो. सुमारे १,१५० वर्षांच्या या मूर्तीची कथा स्वयंभू उत्पत्तीपासून ते मध्ययुगीन आक्रमणांपर्यंत आणि १८२३ मधील चमत्कारिक पुनराविष्कारापर्यंत पोहोचते. हे मंदिर केवळ धार्मिक स्थळ नसून, भारतीय शिल्पकला, भक्ती परंपरा आणि सांस्कृतिक संमिश्रणाचा जिवंत दस्तऐवज आहे.

 

१. मांडूचा ऐतिहासिक परिचय आणि मंदिराची ओळख

मांडू, ज्याला प्राचीन काळात 'मंडपदुर्ग' म्हणून ओळखले जायचे, हे माळवा प्रांतातील एक प्रमुख केंद्र आहे. आजही इथे जहाज महल, हिंदोला महल आणि रूपमती महल यांसारख्या वास्तू पर्यटकांना मंत्रमुग्ध करतात. पण या इस्लामी वैभवाच्या मध्येच चतुर्भुज श्रीराम मंदिर उभे आहे, जणू भगवान राम स्वतः सांगत असतील की, 'मी इथे आहे, माझ्या भक्तांसाठी.'

मंदिर मांडूच्या प्रवेशद्वाराजवळ, जाफरी मशीदीसमोर आहे. ते एका उंच पायावर उभारले असून, चार दिशांना प्रवेशद्वारे आहेत. मंदिराची रचना नागर शैलीतील असली तरी त्यात स्थानिक माळवी प्रभाव दिसतो. मंदिराचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील चतुर्भुज श्रीराम मूर्ती. ही मूर्ती विक्रम संवत ९५७ (सुमारे इ.स. ९००) ची असल्याचे शिलालेख सांगतात. ही जगातील एकमेव मूर्ती आहे ज्यात श्रीराम वनवासी अवतारात चार हात धारण करून विराजमान आहेत. सामान्यतः रामाला दोन हातांत धनुष्य-बाण दाखवले जाते, पण इथे ते विष्णूच्या चतुर्भुज रूपात दिसतात—धनुष्य, बाण, कमळ (शांतीचे प्रतीक) आणि अक्षमाला (भक्तीचे प्रतीक) धारण करून. पायाजवळ शेषनाग, बाजूला सीता-लक्ष्मण, हनुमान आणि सात वानरसैनिक आहेत.

या मंदिरात नर्मदा माता, नवग्रह, महादेव, राधाकृष्ण आणि दुर्गा मातेचीही छोटी मंदिरे आहेत. याशिवाय, एक गुरुकुल चालते, जिथे वेद, रामायण आणि भक्ती साहित्याचे अध्यापन होते.

 

२. चतुर्भुज स्वरूपाची दुर्मिळ मूर्ती: वर्णन आणि वैशिष्ट्ये – एक कलाकृती की चमत्कार?

चतुर्भुज श्रीराम मूर्तीचे वर्णन ऐकताच मनात प्रश्न येतो—राम हे विष्णूचे अवतार आहेत, पण चतुर्भुज रूप का? रामायणाच्या कथेनुसार, रावणाने अमृतकुंड वाळवल्यावर रामाने त्याला आपले विराट रूप दाखवले. तेव्हा राम चार हात धारण करून उभे होते. मांडूची ही मूर्ती त्याच रूपाची आहे. ती ११२४ वर्षे जुनी असून,  पाषाणाची कोरलेली आहे. मूर्तीची उंची अंदाजे ५ फूट आहे.संपूर्ण रामदरबार एकाच पाषाणात आहे! पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांच्या मते, ही ९ व्या शतकातील कलाकृती असून, परमार काळातील शिल्पकारांनी ती तयार केली. पण भक्त म्हणतात, ही स्वयंभू आहे.

मूर्तीच्या खाली असलेल्या शिलालेखात 'विक्रम संवत ९५७' असे लिहिले आहे, जे तिची प्राचीनता सिद्ध करते. या मूर्तीचे महत्त्व फक्त कलात्मक नसून, धार्मिकही आहे. रामाला सामान्यतः मानवी रूपात दाखवले जाते, पण इथे ते दैवी रूपात आहेत—जणू भक्तांना सांगत, 'मी विष्णूच आहे, भक्तीने ओळखा.'

 

३. मूर्तीचा शोध आणि पुनर्स्थापना: एक चमत्कारिक कथा

या मंदिराच्या इतिहासातील सर्वात रोमांचक अध्याय म्हणजे १८२३ ची चमत्कारिक घटना. मध्ययुगात आक्रमणांदरम्यान (१६व्या शतकात) मूर्तीला वाचवण्यासाठी भक्तांनी तिला भूमिगत भुयारात लपवली. २५० वर्षे ती लुप्त राहिली. मग १८२३ मध्ये पुण्यातील संत रघुनाथ दास महाराज यांना स्वप्न पडले. स्वप्नात राम म्हणाले, 'मांडूच्या पूर्व दिशेला एका वडाच्या झाडाखाली मी आहे. मला शोधा.'

संतांनी हे स्वप्न धार राज्याच्या महाराणी शकुबाई पवार यांना सांगितले. महाराणींनी ताबडतोब उत्खननाचे आदेश दिले. मांडूच्या पूर्वेला वडाखाली खोदकाम सुरू झाले. अचानक भूमीतून रामदरबारची मूर्ती बाहेर आली—त्यावर दीप जळत होता आणि फुले ताजी होती! सोबत सीता, लक्ष्मण, हनुमान, सूर्यदेव आणि जैन तीर्थंकर शांतिनाथांच्या मूर्तीही सापडल्या.

महाराणींनी मूर्ती धारला नेण्याचे ठरवले. पण हत्ती २०-२५ फूटही हलला नाही. पुन्हा संतांना स्वप्न पडले—राम म्हणाले, 'मी मांडू सोडणार नाही.' तेव्हा महाराणींनी मांडूतच मंदिर बांधले आणि मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केली.

 

४. वास्तुकला आणि धार्मिक परंपरा: शिल्पकला आणि भक्तीचा मेळ

चतुर्भुज श्रीराम मंदिराची वास्तुकला सोपी पण प्रभावी आहे. त्याची रचना चार दिशांना खुली आहे—पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण. बाहेरील भिंतींवर रामायणातील दृश्ये कोरलेली आहेत. मंदिरात दररोज सकाळ-संध्याकाळ आरती, रामचरितमानसाचे अखंड पठण आणि भजन-कीर्तन होते. रामनवमी, हनुमान जयंती, दीपावलीस येथे विशेष पूजा असते. गुरुकुलात ५० पेक्षा जास्त विद्यार्थी वेद आणि संस्कृत शिकतात. मंदिर परिसरातील नर्मदा मंदिर आणि नवग्रह मंदिरे हे सर्व एकत्र येऊन मांडूला 'रामनगरी' बनवतात.

 

५. सांस्कृतिक आणि पर्यटन महत्त्व: आजच्या काळातही जिवंत वारसा

चतुर्भुज श्रीराम मंदिर हे फक्त भक्तांसाठी नाही, तर इतिहासप्रेमी, पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ आणि पर्यटकांसाठीही आकर्षण आहे. मांडूला वर्षात लाखो पर्यटक येतात आणि हे मंदिर त्यापैकी ३० टक्के पर्यटकांना भुरळ घालते. हे मंदिर हिंदू-मुस्लिम सहअस्तित्वाचे प्रतीक आहे—जाफरी मशीदीसमोर असूनही शांत आहे.

समकालीन आव्हाने असूनही, मंदिर प्रगती करत आहे. ऑनलाइन दर्शन, यूट्यूब लाइव्ह आरती यामुळे जगभरातील भक्त जोडले जात आहेत. भविष्यात हे युनेस्को वारसा स्थळ होऊ शकते. मांडूला भेट देणाऱ्यांसाठी हे मंदिर म्हणजे 'इतिहास आणि आस्था यांचा संगम आहे.'

 

Labels: Mandu, Madhya Pradesh, Ram temple, Chaturvuj form, historical place, spiritual tourism, architecture, cultural heritage, Hindu mythology

Search Description: An article in Marathi detailing the history and significance of the unique Chaturvuj Shri Ram temple in Mandu, Madhya Pradesh. The article covers the temple's ancient origins, the miraculous story of its rediscovery in 1823, its blend of architectural styles, and its cultural importance as a symbol of faith and resilience.

Hashtags: #Mandu #MadhyaPradesh #RamMandir #ChaturvujRam #HistoricalTemple #SpiritualTourism #IndianArchitecture #Miracle #Ramayana #Dhar

---

-------------------------------

नर्मदा परिक्रमा: निसर्ग, साहस आणि अध्यात्म यांचा त्रिवेणी संगम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_268.html

१ नर्मदा परिक्रमा : नर्मदे हर: एक आंतरिक आणि बाह्य प्रवास

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_517.html

२ नर्मदा परिक्रमा : चमत्कारांचा खजिना आणि एका दैवी प्रवासाची सुरुवात

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_243.html

३ नर्मदा परिक्रमा : आशीर्वाद आणि एक दैवी साखळी

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_418.html

४ नर्मदा परिक्रमा : ओंकारेश्वरची पहिली रात्र : अनपेक्षित घटना आणि संघर्ष

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_459.html

५ नर्मदा परिक्रमा : ओंकारेश्वर: परिक्रमेचा पहिला दिवस आणि त्यागाची पहिली शिकवण

https://www.astranewsnetwork.in/2025/08/blog-post_214.html

६ नर्मदा परिक्रमा : रावेरखेडीकडे प्रस्थान आणि एक अनपेक्षित सहप्रवासी

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post.html

७ नर्मदा परिक्रमा : शालिवाहनकडे: एक आनंददायी अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_16.html

मांडूतील नीलकंठेश्वर महादेव मंदिर: एक आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक अवलोकन

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_3.html

८ नर्मदा परिक्रमा : खलघाट: सेवाभावाचा एक अविस्मरणीय अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_5.html

९ नर्मदा परिक्रमा : शूलपाणी: एक अदृश्य परीक्षा आणि अनपेक्षित मदत

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_7.html

१० नर्मदा परिक्रमा : शूलपाणीतील दहा दिवस: त्याग आणि सेवेचा खरा अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_12.html

११ माझी परिक्रमा : धडगाव ते शूलपाणीश्वर: धडगावातील अनोखा अनुभव

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_13.html

नर्मदा परिक्रमा करताना....

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_15.html

१२ नर्मदा परिक्रमा : हरिधाम आश्रम ते तपोवन आश्रम; मेघनाद येथील मुक्काम

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_20.html

१३ नर्मदा परिक्रमा : पोइचा ते कार्तिकेश्वर: सेवेचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_22.html

१४ नर्मदा परिक्रमा : इंद्रेश्वर ते अविधा: सेवा आणि मानवी स्वभावाचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_23.html

१५ नर्मदा परिक्रमा : अविधा ते नवागाम : मानवी स्वभावाचे विविध रंग

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_24.html

नर्मदाखंडातील पर्यावरण संवर्धनाचे आव्हान

https://www.astranewsnetwork.in/2025/09/blog-post_25.html

----------------------------------

नर्मदा परिक्रमा व्हॉट्सॲप ग्रूपमध्ये सामील होण्यासाठी 

मा रेवा... जिचे पाणी नाही, तर प्रेम आहे.

मा नर्मदा... जिची वाळू नाही, तर कणकण चैतन्य आहे.

जिच्या परिक्रमेचा अनुभव शब्दबद्ध करणे अशक्य आहे आणि तो फक्त परिक्रमावासीच समजू शकतात. ही परिक्रमा फक्त एक प्रवास नाही, तर एक अनुभूती आहे... एक साधना आहे... जेथे परिक्रमावासी आणि आई नर्मदा यांच्यातील नातं अधिक घट्ट होतं.

तुम्हीही या दिव्य अनुभवाचे साक्षीदार आहात का?

या समूहात तुम्ही सहभागी होऊ शकता, जर...

·         तुम्ही नर्मदा परिक्रमा पूर्ण केली असेल आणि तुमचा अनुभव इतरांसोबत वाटून घेण्याची तुमची इच्छा असेल.

·         तुम्ही नर्मदा परिक्रमा करण्याची योजना आखत असाल आणि त्यासाठी मार्गदर्शन, माहिती किंवा प्रेरणा शोधत असाल.

·         तुम्हाला नर्मदा खंडातील सेवाकार्यात (उदा. अन्नदान, आरोग्य सेवा, आश्रम व्यवस्थापन इ.) सहभागी होण्याची किंवा योगदान देण्याची इच्छा असेल.

·         तुम्ही असे व्यक्ती असाल ज्यांना नर्मदा नदी आणि तिच्या अध्यात्मिक, ऐतिहासिक आणि पर्यावरणीय महत्त्वाबद्दल अधिक जाणून घ्यायचं आहे.

हा समूह तुमच्यासाठी नक्कीच उपयुक्त ठरेल, कारण...

·         तुम्ही परिक्रमावासींचे अनुभव वाचू शकता, त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकता किंवा तुमचे प्रश्न विचारू शकता.

·         तुम्ही परिक्रमेसाठी आवश्यक माहिती, साधने आणि मार्गदर्शन मिळवू शकता.

·         तुम्ही नर्मदा खंडातील सेवाकार्यात सहभागी होण्यासाठी किंवा योगदान देण्यासाठी योग्य संधी शोधू शकता.

·         तुम्ही इतर परिक्रमावासी किंवा सेवाभावी व्यक्तींसोबत संवाद साधू शकता आणि एक सकारात्मक समुदाय तयार करू शकता.

या प्रवासाचा एक भाग बनण्यासाठी आणि नर्मदा मातेच्या सेवेसाठी एकत्र येण्यासाठी आम्ही तुम्हाला आमंत्रित करत आहोत.

या पवित्र कार्यात सामील व्हा आणि एक चांगला समाज घडवण्यासाठी हातभार लावा!

https://chat.whatsapp.com/Gnbvp5zPXXvER76ipmjhqi