महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा अविभाज्य भाग असलेली आषाढी वारी ही केवळ एक धार्मिक यात्रा नाही, तर ती समानतेची पताका अभिमानाने उंचावणारी एक अद्वितीय सामाजिक चळवळ आहे. पंढरपूरच्या विठोबाच्या दर्शनासाठी लाखोंच्या संख्येने एकत्र येणारे वारकरी, जाती-धर्माच्या, श्रीमंती-गरिबीच्या भिंती ओलांडून एकाच भक्तीच्या धाग्याने जोडले जातात. 'विठ्ठल विठ्ठल जय हरी विठ्ठल' च्या गजरात, हरिनामाच्या जयघोषात आणि पताका घेऊन चालणाऱ्या या अथांग जनसागरात, खऱ्या अर्थाने एकोप्याचा आणि समतेचा आदर्श प्रत्यक्षात उतरलेला दिसतो. ही वारी म्हणजे महाराष्ट्राच्या मातीतील एक असा कुंभमेळा आहे, जिथे ‘मी’पणा गळून पडतो आणि ‘आपण’ या भावनेचाच जयघोष होतो. वर्षानुवर्षे चालत आलेली ही परंपरा केवळ देवाला भेटण्याचे माध्यम नसून, ती मानवी मूल्यांची, सहिष्णुतेची आणि समानतेची गाथा आहे.
वारीची ऐतिहासिक मुळे आणि समतेचे अधिष्ठान
आषाढी वारीची परंपरा शेकडो वर्षांपासून चालत आली आहे. वारकरी संप्रदायाचा पायाच समता, बंधुता आणि मानवतेवर आधारित आहे. संत ज्ञानेश्वर माउलींनी भागवत धर्माची पताका फडकवत असताना, सर्वसामान्यांसाठी ज्ञान खुले केले आणि भक्तीचा मार्ग सोपा केला. त्यापूर्वी धर्माचे ज्ञान विशिष्ट वर्गापुरते मर्यादित होते. मात्र, संत परंपरेने ते सर्वांसाठी खुले केले, मग तो स्त्री असो, शूद्र असो वा कोणताही सामान्य माणूस. संत नामदेव, संत एकनाथ, संत तुकाराम यांसारख्या संतांनी आपल्या अभंगांमधून आणि कीर्तनांमधून वर्णव्यवस्था, जातीय भेदभावावर कठोर प्रहार केले. ‘भेदाभेद भ्रम अमंगळ’ असे एकनाथ महाराजांनी स्पष्टपणे सांगितले. संत चोखामेळा, संत जनाबाई, संत कान्होपात्रा यांसारख्या वेगवेगळ्या जातींमधील आणि स्तरांतील संतांनी वारकरी संप्रदायात मोलाची भर घातली, ज्यामुळे या संप्रदायाला खरी सर्वसमावेशकता लाभली. त्यांच्या सहभागाने आणि त्यांच्या शिकवणीने वारीला केवळ धार्मिक नव्हे, तर सामाजिक परिवर्तनाचे एक प्रभावी माध्यम बनवले. पंढरीच्या वारीत सहभागी होणारा प्रत्येक जण ‘माऊली’ किंवा ‘मामा’ या आपुलकीच्या संबोधनाने एकमेकांना हाक मारतो, इथे त्यांची जात, धर्म, आर्थिक स्थिती विसरली जाते. हीच खरी वारकरी संप्रदायाची शक्ती आहे, जी समतेच्या पायावर उभी आहे.
सामाजिक सलोख्याचा संगम: वारीतील अनुभव
वारीमध्ये सहभागी होणारा प्रत्येक वारकरी हा समानतेचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतो. वारीच्या मार्गावर कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव केला जात नाही. श्रीमंत आणि गरीब, उच्च आणि नीच, ग्रामीण आणि शहरी, शिक्षित आणि अशिक्षित – सर्वजण एकाच पंक्तीत भोजन करतात, एकाच दिंडीत चालतात आणि एकाच भक्तीरसात लीन होतात. इथे ‘तू मोठा, मी लहान’ असा भावच नसतो. दिंडीमध्ये एकत्र चालताना, भजने म्हणताना, रिंगण खेळताना, एकमेकांना मदत करताना वारकरी खऱ्या अर्थाने 'एकमेका साह्य करू, अवघे धरू सुपंथ' या उक्तीचा प्रत्यय देतात. थकून भागलेल्या वारकऱ्याला आधार देणे, पाणी पाजणे, त्याची विचारपूस करणे, त्याच्याशी संवाद साधणे – हे सारे सहजतेने घडते. हे केवळ औपचारिक उपचार नसून, ते मनापासून केले जाणारे सेवाकार्य असते.
वारीत अन्नदान हा एक महत्त्वाचा भाग आहे. अनेक संस्था, कुटुंबे, ग्रामस्थ वारकऱ्यांना अन्न वाटप करतात. हे अन्न घेताना किंवा देताना कोणताही भेदभाव नसतो. सर्वजण एकाच रांगेत उभे राहून प्रसाद ग्रहण करतात. राहण्याची व्यवस्था असो किंवा शौचालयाची सोय – सर्व वारकऱ्यांसाठी ती समान असते. स्त्रिया आणि पुरुष समान उत्साहात वारीत सहभागी होतात. ग्रामीण भागातील महिला मोठ्या संख्येने वारीत चालताना दिसतात, त्यांच्या चेहऱ्यावर कोणतीही थकावट किंवा तक्रार नसते, फक्त विठुरायाच्या भेटीची आस असते. वारी हे केवळ पावलांनी चालणे नसून, मनामनांना जोडणे आहे, जिथे माणुसकीचे खरे दर्शन घडते.
संत परंपरेची शिकवण आणि समानतेचे उद्दिष्ट
वारी ही संत परंपरेची देणगी आहे. या परंपरेनेच समाजातील विषमतेवर घाव घातले आणि समानतेचे बीज पेरले.
- संत ज्ञानेश्वर: त्यांनी गीतेचा अर्थ सर्वसामान्यांसाठी सोपा केला आणि 'पसायदान' सारख्या प्रार्थनांमधून विश्वाच्या कल्याणाची कामना केली, ज्यात कोणताच भेदभावाला स्थान नव्हते.
- संत नामदेव: त्यांनी जाती-पातीला विरोध केला आणि देवाच्या भक्तीमध्ये कोणताच अडसर नसतो हे दाखवून दिले. त्यांचे अभंग आजही वारीत गायले जातात, जे समतेचा संदेश देतात.
- संत एकनाथ: त्यांनी 'हिंदू-तुर्क संवाद' सारख्या ग्रंथांमधून धार्मिक सलोख्याचा संदेश दिला. त्यांनी स्वतःच्या घरात अस्पृश्यांना जेवू घालून तत्कालीन रूढीवादी समाजाला आव्हान दिले.
- संत तुकाराम: त्यांनी आपल्या अभंगांमधून दांभिकपणा, जातीभेद, आणि अंधश्रद्धा यावर कठोर प्रहार केले. 'जे का रंजले गांजले, त्यासी म्हणे जो आपुले, तोचि साधू ओळखावा, देव तेथेची जाणावा' हा त्यांचा अभंग वारीतील सेवेचे आणि समतेचे मूळ सूत्र आहे.
- संत चोखामेळा: समाजातील सर्वात खालच्या स्तरातील समजल्या जाणाऱ्या जातीतून आलेले चोखामेळा यांनी आपल्या अभंगांमधून देवाच्या भक्तीमध्ये जातीला स्थान नाही हे ठामपणे सांगितले. त्यांची पत्नी सोयराबाई आणि मुलगा कर्ममेळा यांनीही वारकरी संप्रदायात योगदान दिले.
या सर्व संतांनी आपल्या कृतीतून आणि वाणीतून समानतेचा संदेश दिला, जो वारीच्या माध्यमातून आजवर टिकून आहे. वारकरी संप्रदायातील कीर्तन परंपरेतही ही समानता दिसते. कीर्तनात कोणताही वारकरी, मग तो कुठल्याही जातीचा असो किंवा कुठल्याही आर्थिक स्तरातील असो, उभा राहून आपला अनुभव किंवा अभंग सादर करू शकतो. इथे त्याला समान आदर दिला जातो.
आधुनिक काळात वारीचे समानतेचे स्वरूप
आजही आषाढी वारी ही समानतेची पताका दिमाखाने उंचावते आहे. वाढत्या शहरीकरणामुळे आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे अनेक गोष्टी बदलल्या असल्या तरी, वारीचे मूळ स्वरूप आणि तिचा समानतेचा संदेश आजही अबाधित आहे. शहरी भागातून येणारे उच्चभ्रू वारकरी आणि ग्रामीण भागातील सामान्य वारकरी हे एकाच तंबूखाली एकत्र झोपतात, एकाच विठ्ठलाचे नामस्मरण करतात. शिक्षण, व्यवसाय, सामाजिक प्रतिष्ठा या सर्व गोष्टी वारीच्या दरवाज्याबाहेर ठेवल्या जातात.
या वारीमुळे समाजात एक प्रकारचा सामाजिक समतोल साधला जातो. जे लोक वर्षभर आपापल्या कामात आणि जीवनातील अडचणींमध्ये गुंतलेले असतात, त्यांना वारी एक प्रकारचा मानसिक आराम आणि सामाजिक एकोपा प्रदान करते. वारीतील सामूहिक भक्ती, सामूहिक भोजन, आणि सामूहिक प्रवास यामुळे माणसे एकमेकांच्या जवळ येतात, त्यांचे गैरसमज दूर होतात आणि सामाजिक सलोखा वाढीस लागतो. ही वारी केवळ धार्मिक विधी नसून, ती महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा आत्मा आहे, जी लोकांना एकत्र आणते आणि त्यांच्यातील समानता अधोरेखित करते.
आजच्या काळात जेव्हा समाजात विविध कारणांवरून भेदाभेद निर्माण करण्याचा प्रयत्न होत आहे, तेव्हा आषाढी वारी एक आदर्श उदाहरण म्हणून उभी राहते. ती दाखवून देते की, खऱ्या भक्तीमध्ये आणि माणुसकीमध्ये कसलेही अडथळे नसतात. वारी हा एक असा वार्षिक उत्सव आहे जिथे सर्वजण एकाच ध्येयाने, एकाच उत्साहाने आणि एकाच अंतःकरणाने सहभागी होतात – ते म्हणजे विठ्ठलाची भेट आणि त्यानिमित्ताने होणारा माणुसकीचा उत्सव.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, आषाढी वारी ही केवळ पंढरपूरकडे जाणारी वाट नाही, तर ती समानतेच्या आणि एकोप्याच्या दिशेने जाणारा एक पवित्र मार्ग आहे. ती महाराष्ट्राच्या संत परंपरेने आपल्याला दिलेला एक अनमोल वारसा आहे, जो आजही तितक्याच ताकदीने समतेची मूल्ये जपतो आहे. या वारीत सहभागी होणारा प्रत्येक वारकरी कळत-नकळतपणे या समानतेच्या संदेशाचाच प्रचारक बनतो. 'ज्ञानोबा माऊली तुकाराम' च्या गजरात, हा अथांग जनसागर संपूर्ण महाराष्ट्राला आणि जगाला समानतेचा, बंधुत्वाचा आणि मानवतेचा चिरंतन संदेश देत असतो. आषाढी वारी ही खऱ्या अर्थाने महाराष्ट्राच्या सामाजिक एकोप्याचे आणि समतेचे प्रतीक आहे, जी पिढ्यानपिढ्या हे महान मूल्ये जपत आणि वृद्धिंगत करत राहील.
-बाबू फिलीप डिसोजा (कुमठेकर)
Maharashtra Culture, Ashadhi Wari, Pandharpur Yatra, Equality in Tradition, Sant Parampara, Varkari Sampradaya, Social Harmony, Marathi Culture.
#AshadhiWari #Pandharpur #EqualityInTradition #MaharashtraCulture #Varkari #SantParampara #SocialHarmony #Marathi #IndianCulture #Pilgrimage #Unity #Vitthal #Spirituality
Reviewed by ANN news network
on
६/१९/२०२५ ०९:४७:०० PM
Rating:
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत: