जागतिक लोकसंख्येचा धार्मिक चेहरा बदलतोय (PODCAST)

 

'ग्लोबल रिलीजन पॉप्युलेशन ट्रेंड्स 2010 ते 2020' या प्यू रिसर्च सेंटरच्या अहवालानुसार, गेल्या दशकात (२०१० ते २०२०) जगभरात मुस्लिम लोकसंख्या सर्वाधिक वेगाने वाढली आहे, तर ख्रिस्ती समुदायाची जागतिक टक्केवारी घटली आहे. धक्कादायक बाब म्हणजे, 'नो रिलीजन' (कोणताही धर्म न मानणाऱ्या) लोकांची संख्या लक्षणीयरित्या वाढली आहे. या अहवालातील आकडेवारी केवळ लोकसंख्याशास्त्रीय बदलच दर्शवत नाही, तर जागतिक समाजकारण, राजकारण आणि अर्थव्यवस्थेवरही या बदलांचे काय परिणाम होतील, यावरही गंभीर चिंतन करण्यास भाग पाडते.

मुस्लिम लोकसंख्येत लक्षणीय वाढ: जागतिक पातळीवर एक चतुर्थांश वाटा!

२०१० ते २०२० या दशकात जगभरात मुस्लिम लोकसंख्या सर्वाधिक वेगाने वाढली आहे, असे हा अहवाल ठामपणे सांगतो. या काळात मुस्लिम लोकसंख्या १४४.७ कोटींवरून १९४.६ कोटींवर पोहोचली आहे. याचा अर्थ, जगाच्या एकूण लोकसंख्येत मुस्लिम समुदायाचा वाटा आता २५.६% झाला आहे, म्हणजे जगाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी एक चतुर्थांशाहून अधिक लोकसंख्या मुस्लिम समुदायाची आहे. ही वाढ जागतिक लोकसंख्या वाढीच्या दरापेक्षाही अधिक असून, येत्या दशकातही ही गती कायम राहण्याची शक्यता अहवालात वर्तवली आहे. उच्च प्रजनन दर हे या वाढीमागे एक महत्त्वाचे कारण मानले जाते.

हिंदू लोकसंख्या वाढली, पण जागतिक हिस्सा स्थिर

हिंदू लोकसंख्येच्या बाबतीत या अहवालाने एक वेगळीच स्थिती दर्शविली आहे. २०१० मध्ये १०२.६ कोटी असलेली हिंदू लोकसंख्या २०२० पर्यंत ११५.८ कोटींवर पोहोचली आहे. ही वाढ आकडेवारीत दिसत असली, तरी जगाच्या एकूण लोकसंख्येत हिंदूंना मिळालेला १५% वाटा स्थिर राहिला आहे. याचा अर्थ, हिंदू लोकसंख्या वाढत असली तरी, इतर काही धार्मिक समुदायांच्या तुलनेत त्यांची वाढ मंद गतीने होत आहे. त्यामुळे, जागतिक पातळीवर त्यांची टक्केवारी स्थिर राहिली आहे. हे आकडे हिंदू समाजासाठी एक चिंतनाचा विषय ठरू शकतात, जिथे संख्या वाढत असतानाही जागतिक प्रभाव तुलनेने स्थिर आहे.

ख्रिस्ती समुदायाची घटती टक्केवारी: जागतिक केंद्रांचे बदल

जगातील सर्वात मोठा धार्मिक समुदाय म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ख्रिस्ती  समुदायाची जागतिक टक्केवारी घटत असल्याचे या अहवालात नमूद केले आहे. ख्रिस्ती लोकसंख्या २२९ कोटींपर्यंत वाढली असली तरी, त्यांची जागतिक भागीदारी २०१० मधील ३१.७% वरून २०२० मध्ये २८% पर्यंत खाली आली आहे. ही घट अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, फ्रान्स आणि युनायटेड किंगडमसारख्या अनेक पाश्चात्त्य देशांमध्ये प्रामुख्याने दिसून येते. २०१० मध्ये १२४ ख्रिस्ती-बहुल देश होते, तर २०२० पर्यंत ही संख्या १२० पर्यंत कमी झाली आहे, म्हणजे चार देश आता ख्रिस्ती-बहुल राहिलेले नाहीत. यूके, फ्रान्स आणि ऑस्ट्रेलिया हे देश आता ख्रिस्ती बहुमतात राहिलेले नाहीत.

याउलट, उप-सहारा आफ्रिका हा ख्रिस्ती धर्माचे नवीन केंद्र बनत असल्याचे अहवालात म्हटले आहे. २०२० पर्यंत जगातील ३०.७% ख्रिस्ती उप-सहारा आफ्रिकेत राहतात, तर युरोपचा वाटा २२.३% पर्यंत खाली आला आहे. आफ्रिकेतील उच्च प्रजनन दर आणि युरोपमध्ये वाढती धर्मनिरपेक्षता यामागे प्रमुख कारणे आहेत. ही आकडेवारी जगाच्या धार्मिक नकाशात मोठे बदल दर्शवत आहे, जिथे ख्रिस्ती धर्माचे प्राबल्य पाश्चात्त्य देशांमधून आफ्रिकेकडे सरकत आहे.

नास्तिकांचा वाढता प्रभाव: 'नो रिलीजन'ची नवी लाट

या अहवालातील सर्वात लक्षणीय बदल म्हणजे 'नो रिलीजन' (कोणताही धर्म न मानणाऱ्या) लोकांच्या संख्येत झालेली अभूतपूर्व वाढ. २०१० मध्ये ११३ कोटी असलेले नास्तिक २०२० पर्यंत १४० कोटींवर पोहोचले आहेत, म्हणजेच जगाच्या एकूण लोकसंख्येत त्यांचा वाटा १८.२% झाला आहे. ही वाढ धार्मिक विश्वासातील घट, तर्कशीलता आणि वाढत्या धर्मनिरपेक्षतेची प्रवृत्ती दर्शवते.

अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, चिली आणि उरुग्वेसारख्या ३५ देशांमध्ये 'नो रिलीजन' असलेल्या लोकांची संख्या ५% पेक्षा जास्त वाढली आहे. अमेरिकेत त्यांची संख्या १०.१ कोटी झाली असून, त्यांनी जपानलाही मागे टाकले आहे. या गटात नेदरलँड्स, न्यूझीलंड आणि उरुग्वेसारख्या नवीन देशांचा समावेश झाला आहे.

चीनमध्ये धार्मिक दृष्ट्या असंबद्ध लोकांचे जागतिक केंद्र बनले आहे. २०२० मध्ये चीनमध्ये १.३ अब्ज लोक धार्मिक दृष्ट्या असंबद्ध होते, जी अमेरिका आणि जपानच्या एकत्रित संख्येच्या सातपट आहे. चीनच्या एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे ९०% लोक कोणताही धर्म मानत नाहीत. 'नो रिलीजन' गटाच्या वाढीमुळे आध्यात्मिक योग, वेलनेस आणि आत्म-उपयोगी बाजारांसारख्या नवीन बाजारपेठा उदयास आल्या आहेत, ज्यामुळे पारंपरिक धार्मिक संस्थांची आर्थिक शक्ती कमी झाली आहे.

बौद्ध आणि यहुदी: घट आणि स्थिरता

बौद्ध धर्माचा जागतिक प्रभाव घटत असल्याचे या अहवालात नमूद केले आहे. बौद्ध लोकसंख्या १९ कोटींवरून ३२ लाखांपर्यंत खाली आली असून, त्यांची जागतिक भागीदारी ५% पेक्षा कमी झाली आहे. ही घट प्रामुख्याने पूर्वेकडील आशियाई देशांमध्ये धार्मिक संक्रमणामुळे झाली आहे.

यहुदी समुदाय हा जगातील सर्वात लहान धार्मिक समुदाय म्हणून नोंदवला गेला आहे. त्यांची लोकसंख्या १.४ कोटींवरून १.५ कोटींपर्यंत वाढली असून, त्यांची जागतिक भागीदारी ०.२% आहे. या लोकसंख्येत क्षेत्रीय बदल झाले आहेत, ज्यात आता ४१.२% यहुदी उत्तर अमेरिकेत राहतात, जे पूर्वी मध्य पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकेत केंद्रित होते. इस्त्राईलमधील वाढती यहुदी लोकसंख्या आणि स्थलांतर हे या बदलामागील मुख्य कारण आहे.

जागतिक सामाजिक-आर्थिक परिणाम आणि भारतावरील प्रभाव

या धार्मिक बदलांचे जागतिक सामाजिक-आर्थिक परिणाम गंभीर आहेत.

• धार्मिक विविधता आणि सामाजिक ताण: बहुसांस्कृतिक समाजात वाढती धार्मिक विविधता समावेशक धोरणांची गरज निर्माण करते, परंतु यामुळे अनेकदा धार्मिक तणाव आणि स्थलांतरितविरोधी आंदोलनेही वाढतात.
• धर्म आणि राजकारण: धार्मिक लोकसंख्येतील बदल अनेक देशांमधील निवडणुकीच्या राजकारणावर परिणाम करत आहेत, ज्यामुळे धार्मिक राष्ट्रवाद आणि अल्पसंख्याकांच्या हक्कांवर परिणाम होत आहे.
• प्रजनन दर आणि श्रमशक्ती: मुस्लिम आणि आफ्रिकन ख्रिस्ती समुदायांमधील उच्च प्रजनन दर युवा लोकसंख्या आणि भविष्यातील जागतिक श्रमशक्तीमध्ये त्यांच्या योगदानाला हातभार लावतील, तर युरोप आणि जपानसारख्या वृद्ध देशांना सामाजिक सुरक्षा आणि कल्याणकारी राज्यांवर वाढत्या दबावाचा सामना करावा लागत आहे.
• स्थलांतर आणि धार्मिक ओळख: स्थलांतरित समुदाय आपल्या धार्मिक ओळखीला नवीन प्रदेशात नेतात, ज्यामुळे धार्मिक प्रसार आणि सांस्कृतिक संघर्ष वाढतो, जसे युरोपमध्ये मुस्लिम स्थलांतरितांच्या बाबतीत पाहिले जाते.

भारतावरही या बदलांचा प्रभाव दिसून येतो:

• भारतीय स्थलांतरितांची भूमिका: अनिवासी भारतीय (एनआरआय) यांनी जगभरात हिंदू, शीख, बौद्ध आणि जैन धर्माची उपस्थिती वाढवून भारताच्या 'सॉफ्ट पॉवर'ला बळकटी दिली आहे.
• धार्मिक पर्यटन आणि गुंतवणूक: बौद्ध, शीख आणि जैन समुदायांमध्ये भारतातील धार्मिक स्थळांमध्ये (उदा. बोधगया, अमृतसर, श्रवणबेलगोळा) वाढती रुची दिसून येत आहे, ज्यामुळे परदेशी गुंतवणुकीला प्रोत्साहन मिळत आहे.
• धर्मनिरपेक्षता विरुद्ध धार्मिक ध्रुवीकरण: जागतिक धार्मिक ध्रुवीकरणाचा प्रभाव भारतातही दिसून येतो, जिथे धर्म-आधारित राजकारण आणि अल्पसंख्याकांच्या हक्कांवरील चर्चा वाढली आहे. धार्मिक स्वातंत्र्याच्या निर्देशांकातील घट ही आंतरराष्ट्रीय स्तरावर टीकेचा विषय बनली आहे.
• 'नो रिलीजन' वर्गाची वाढ: भारतातही शहरी तरुणांमध्ये धार्मिक असंबद्धतेची प्रवृत्ती वाढताना दिसत आहे. सामाजिक माध्यमे, शिक्षण आणि जागतिकीकरणामुळे ही वाढ होत असून, यामुळे धार्मिक संस्थांना आपली भूमिका पुन्हा परिभाषित करण्याची गरज निर्माण झाली आहे.

या अहवालातील आकडेवारी केवळ संख्यात्मक बदल दर्शवत नाही, तर जगाच्या भविष्यातील सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय भूमिकेवर गंभीर परिणाम दर्शवते. हे आकडे आपल्याला एक अधिक समावेशक आणि परस्पर समजूतदार समाज निर्माण करण्याच्या दिशेने विचार करण्यास उद्युक्त करतात.

---

Global Demography, Religious Trends, Population Change, Pew Research Center, Muslim Population, Hindu Population, Christian Population, Atheism, No Religion, India Demographics, Social Impact

#WorldPopulation #ReligiousChange #MuslimGrowth #HinduStable #Atheist #Secularism #ImpactOnIndia #PewResearch #SocialChange #WorldReport